اگر بخواهیم به یکی از بهترین شاخه‌های گردشگری در ایران اشاره کنیم، بی‌شک باید از گردشگری مذهبی نام ببریم. اماکن مذهبی ایران فقط به حرم مطهر امامان (ع) و امامزاده‌ها ختم نمی‌شود. بلکه در کنار این اماکن مقدس باید به مساجد و کلیسا‌هایی اشاره کرد که نه تنها برای ایرانیان بلکه با ثبت در فهرست یونسکو، نامشان را جهانی کرده‌اند. با تمام این اوصاف کارشناسان گردشگری معتقدند فقط به صرف داشتن اماکن مذهبی و مقدس نمی‌توان گردشگر جذب کرد و باید مختصات شهر زیارتی مطابق با نیاز زائران و گردشگران و خدمت رسانی‌ها نیز بر اساس معیار‌ها و استاندارد‌ها تعریف شود.
اینجا ایران است. کشوری با شهر‌های بزرگ و معروف مذهبی‌اش مثل قم و مشهد و کاشان و تبریز و اردبیل و شیراز. البته شاید این شهر‌ها به برکت بارگاه ملکوتی امامان (ع) و امازاده‌هایشان معروف باشند، اما اصفهان و یزد و شهر‌های دیگری هم هستند که با مساجد و کلیسا‌های تاریخی خود نامشان را جهانی کرده‌اند. از مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع یزد گرفته تا مجموعه کلیسا‌های آذربایجان‌شرقی و غربی که هر کدام در زمینه جذب گردشگر وزنه‌ای بزرگ برای ایران به شمار می‌آیند.
اما داشتن این اماکن به تنهایی نمی‌تواند تمام آن چیزی باشد که یک گردشگر را به ایران و شهر‌های مورد نظر بکشد. امروزه گردشگری و زیارت در شهر‌های مختلف دنیا به گونه‌ای خاص تعریف می‌شود. در واقع گردشگری بر اساس بنیان شهر مبتنی بر کاربری آن است و به همین خاطر گردشگری زیارتی، اقتصادی، تفریحی، تاریخی و... پشت سر هم متولد شدند.
قم شهری علمی، دینی، زیارتی
از دیرباز و به‌تبع نگاه دینی و اعتقادی مردم به بزرگان خود، نوعی از گردشگری شکل گرفت که بعد‌ها به گردشگری زیارتی و مذهبی معروف شد. وجود قبور و مدفن‌های مقدس و مراکز دینی و مذهبی که ظرفیت‌های زیارتی را برای گردشگران و زائران فراهم می‌آورند گردشگری زیارتی را جذاب و حتی تکرار پذیر می‌کند. اما وقتی قرار است در مورد این نوع از گردشگری بحث و برای جذب گردشگر برنامه‌ریزی شود، هرگز نباید نگاه‌ها فقط به قبور و اماکن مقدس ختم شود بلکه باید زیرساخت‌ها و فضای فرهنگی با کاردکرد زیارتی تعریف و محقق شود.
در واقع مختصات شهر زیارتی باید بر طبق نیاز زائران و گردشگران و خدمت‌رسانی منطبق بر استاندارد‌ها باشد. در همین رابطه ابوالفضل یعسوبی کارشناس گردشگری با بیان اینکه تعریف یک شهر زیارتی مبتنی بر امری فرهنگی است و باید آمادگی فرهنگی نیز در شهر برای پذیرایی از زائران داشته باشیم که این آمادگی‌ها شامل اخلاق و رفتار و گویش و تعامل مناسب است، می‌گوید: «شهر‌هایی در دنیا وجود دارند که دینی یا علمی هستند یا دارای دو مؤلفه در کنار هم که هر کدام تعریفی مشخص دارند. بر همین اساس برخی از شهر‌ها را علمی تعریف کرده‌اند و آن جا دیگر مؤلفه‌های شهر دینی مطرح نیست بلکه یک سیستم علمی را مستقر کرده‌اند و براساس اینکه این شهر باید یک سیستم علمی باشد، تعاریف را با آن انطباق داده‌اند و یک شهر دینی مانند واتیکان مبتنی بر شاخصه‌های خود تعریف می‌شود.»
وی ادامه می‌دهد: «اما قم شهری زیارتی است با سه مؤلفه. وجود بارگاه حضرت معصومه (س) و امام‌زادگان و مسجد مقدس جمکران آن را زیارتی کرده است. همچنین قم شهری دینی است، چون مرکز عالم تشیع و علما و مراجع و فقهاست و طبیعتاً شهری علمی نیز به شمار می‌رود چراکه حوزه علمیه و دانشگاه‌های متعددی در آن وجود دارد.»
یعسوبی می‌گوید: «اینکه بتوان چگونه این سیستم‌ها را با تعریفی که باید با جامعیت انجام شود در تعاریف شهری پیاده کرد کاری ملی است. این تعاریف ممکن است در هر زمان به بروز و ظهور برسد. بنابر این مدیریت شهری باید یک وحدت رویه خاص برای انطباق با شرایط در جهت دست یافتن به اهداف داشته باشد.»
