یکی از مهمترین مباحث مطرح در دنیای حقوق، بحث علل موجهه جرم است، اما مقصود از علل موجهه جرم چیست؟ منظور از علل موجهه جرم علل و عواملی است که اگر در یک موقعیت وجود داشته باشد، رفتاری که در حالت عادی جرم است، دیگر جرم نخواهد بود و به تَبَع آن نمیتوان شخص را مجازات کرد. در واقع قانونگذار در عین حال که برخی از رفتارها را ممنوع اعلام کرده و به عنوان جرم تعیین کرده، موقعیتهایی را نیز پیشبینی کرده که اگر در این موقعیتها این رفتارها تحقق پیدا کند، دیگر جرم نخواهد بود و نمیتوان شخص مرتکب را مجازات کرد. یکی از این علل موجهه، «دفاع مشروع» است. اما پرسش اصلی این است که چه زمانی میتوان گفت: ارتکاب یک رفتار مجرمانه در حالت دفاع مشروع بوده است؟
طبق ماده ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۹۲، هرگاه فردی در مقام دفاع از نفس، عِرض، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریبالوقوع با رعایت مراحل دفاع مرتکب رفتاری شود، طبق قانون جرم محسوب میشود، اما در صورت اجتماع شرایط زیر مجازات نمیشود:
الف. - رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد. اگر مدافع (دفاع کننده) بتواند فرار کند یا از راههای دیگر مانند فریاد زدن بتواند از دیگران کمک بگیرد و به این نحو متجاوز را دفع کند، باید از همان روش استفاده کند.
توضیح آن که یکی از مهمترین شرایط برای مشروع بودن دفاع این است که دفاع تنها راه ممکن برای دفع خطر و رهایی از حمله باشد و دفع مهاجم به هیچ وسیلهای ممکن نباشد. فرض کنید شخصی با قمه به دیگری حمله میکند و کسی که مورد حمله قرار گرفته است، قمه را از دست او بگیرد و سپس با همان قمه فرد مهاجم را بکشد. در این حالت نمیتواند ادعا کند که برای دفاع از خودش مهاجم را کشته است، زیرا با گرفتن قمه از دست مهاجم، خطر رفع شده است.
ب- دفاع مستند به قرائن معقول یا خوف عقلایی باشد. طبق صدر ماده ۱۵۶ زمانی دفاع را میتوان مشروع تلقی کرد که یا خطر و حمله تحقق (فعلیت) پیدا کرده باشد (خطر فعلی؛ یعنی ابتدا خطر به طور کامل محقق شود و پس از آن فرد در مقابل آن به دفاع بپردازد) یا اینکه خطر، قریب الوقوع بوده و با قرائنی معلوم باشد.
یعنی در صورت قریبالوقوع بودن خطر باید دفاع فرد مستند به قرائن معقول یا خوف عقلایی صورت بگیرد. به عبارت دیگر هر انسان عاقل و متعارفی که در این شرایط قرار داشته باشد، به این نتیجه برسد که خطری او را تهدید میکند و برای رهایی از این خطر و آثار مربوط به آن باید اقدامی انجام دهد. در هر پرونده با توجه به اوضاع و احوال و شرایط مشخص میشود که آیا خطر قریبالوقوع بوده است یا خیر.
پ- خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد. اگر شخصی رفتاری انجام دهد که موجب شود دیگری تحریک شده و به او حمله کند، نمیتواند دفاع خود در برابر این حمله را دفاع مشروع تلقی کند. از این رو به خاطر مشروع نبودن چنین دفاعی، اگر در جریان آن دست به قتل یا ضرب و جرح مهاجم بزند، مسئول رفتار خود بوده و به خاطر آن مجازات خواهد شد، زیرا خود او با انجام رفتارهای تحریکآمیز زمینه آن هجمه و حمله را فراهم کرده بود.
ت- توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملاً ممکن نباشد یا مداخله آنان در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود؛ بنابراین اگر شخصی در مقام دفاع از خود، دست به ارتکاب قتل بزند در صورتی که شرایط چهارگانه بالا وجود داشته باشد، این قتل را در مقام دفاع مشروع مرتکب شده است و، چون دفاع مشروع از علل موجهه جرم است، نمیتوان این شخص را به مجازات قتل محکوم کرد حتی اگر به صورت عمدی مرتکب این قتل شده باشد.