نیمی از جنگل های کشور نابود شده است

محمد رضا هادیلو

در عالم خلقت، درخت همواره ارتباط میان زمین و آسمان تعبیر شده و تداعی زندگی و حیات و پویایی آن را نمایان ساخته است.

درخت در نماد شناسی اسطوره‌ای جهان یکی از پیچیده‌ترین نمادهاست و در فرهنگ همه‌ی ملت‌های جهان و به خصوص در فرهنگ ایران قبل و بعد از اسلام همواره ارزشی نمادین داشته است و همچون پدیده‌ای رمزآلود و ارزشمند در باور بسیاری از مردم این سرزمین نمادی از زندگی بوده است. اما با این تفاسیر سرنوشت جنگل‌های ایران در حال تبدیل شدن به یک تراژدی تمام عیار زیست محیطی است، بطوریکه روند تخریب و تبدیل رو به گسترش جنگل‌های کشور، آینده این زیست بوم حیاتی را در هاله‌ای از ابهام فرو برده است.

****

يكي از عوامل آلودگي و تخريب محيط زيست، قطع بي رويه درختان و تخريب جنگل ها و مرتع هاست كه نتيجه آن در بيشتر نقاط دنيا به صورت نابودي ذخاير توارثي زمين، اعم از درختان و گياهان يا جانوران و در پي آن، فوران خشم طبيعت به شكل سيل هاي ويرانگر، حمله شن هاي روان و توسعه بيابان ها، خشك سالي هاي وحشتناك، شيوع انواع آفت ها همچون سنّ و ملخ و موش، بيماري هاي مضرّ، سرمايه هاي انساني جامعه را تهديد مي كند.

متاسفانه وقتی به امارها و یا بهتر بگوییم، به چشم های خودمان رجوع می کنیم می بینیم که حال و روز جنگل های کشورمان اصلا خوب نیست و در وضعیت بدی به سر می برند. هر روز اخبار گوناگونی در مورد قطع شدن هزاران اصله درخت، آن هم در جنگل‌ها و مناطق حفاظت شده به گوش می رسد که با بی تفاوتی مسئولان امر، متخلفان را جریح تر کرده تا جایی که در40 سال اخیر یک‌سوم جنگل‌های ایران نابود شده‌اند. بر اساس نظر کار‌شناسان و مسئولان در این سال‌ها بین شش تا ۱۲ میلیون هکتار جنگل طبیعی و 2 / 5 میلیون هکتار جنگل دست‌ساز از بین رفته‌اند.

*مرگ جنگل ها قحطی می آورد

نابودي جنگل ها و پوشش گياهي در مناطق خشك كه حيات تمامي موجودات از جمله انسان، با بهره هاي مستقيم و غيرمستقيم آن ارتباط تنگاتنگ دارد، نابخشودني است و پيامدهاي ناگوار جبران ناپذيري مانند ويراني كانون هاي زيست انساني و نيز كوچ امواج انساني بر جاي مي گذارد.

این ها صحبت های دکتر رضا نقیلو کارشناس محیط زیست است که با نگرانی می گوید: اين امر سبب شده است مردم برخي مناطق، ديگر قادر به تأمين غذاي خود نباشند و در نتيجه، به پناهندگان زيست محيطي تبديل شوند و به سوي نزديك ترين شهر يا مركزهاي كمك رساني هجوم ببرند.

این کارشناس ادامه می دهد: تخريب ويرانگر جنگل ها و مرتع ها سبب كاهش توليد چوب جنگل و توليدات دامي مرتع ها همچون گوشت و ديگر فرآورده هاي دامي و ديگر محصولات فرعي گياهان مي شود. اين آسيب ها، بخش كوچكي از زيان هاي بسيار هنگفت و جبران ناپذيري است كه به سبب كاهش ميزان نفوذ آب در خاك، شسته شدن خاك هاي مستعد، پر شدن درياچه سدها از رسوب و ويراني هاي ناشي از تخريب اماكن و تأسيسات موجود در مسير سيل، پديدار مي شود.

موارد يادشده، بيانگر تحول و دگرگوني در نعمت هاي خدادادي و تبديل نعمت به نقمت است كه اين امر، مصداق برجسته تبديل نعمتي است كه قرآن كريم، انسان را به شدت از آن برحذر داشته است.

*دولت، متهم اول!

کافیست کمی تاریخچه و سابقه جنگلداری در ایران را به عقب برگردانیم تا به اولین صفحات آن برسیم، جاییکه نوشته شده نخستین نهاد در سال 1298 خورشیدی تحت عنوان «دفتر یا دایره جنگل» شکل گرفت و در سال 1300 خورشیدی به «بنگاه جنگل» تغییر نام داد. البته این نام ثابت نماند و بعد از آنکه به «اداره مستقل جنگلبانی» تبدیل شد، در سال 1322 خورشیدی به «سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور» و در سال 1341 به «وزارت منابع طبیعی» تغییر یافت. بعد در سال 1346 «سازمان جنگل‌ها و مراتع» در وزارت کشاورزی و عمران روستایی، سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور در وزارت جهاد سازندگی در سال 1370 و سرانجام سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور با ادغام جهاد سازندگی و وزارت کشاورزی و تشکیل وزارت جهاد کشاورزی، آخرین نهاد مسئول اداره جنگل در طول هشت دهه گذشته این وزارتخانه می‌باشد.

اما آنچه از گزارش ها برداشت می شود این است که هیچ سازمان و نهادی هم اکنون به صورت مستقیم مسئول حفاظت از این منابع گرانبها نیست و همین مسئله باعث شده تا اصل 50 قانون اساسی بدون متولی باقی بماند و توپ جنگل ها و مراتع و منابع طبیعی در زمین این نهاد و آن نهاد و این وزارتخانه و آن وزارتخانه جابجا شود.

هر چند مقام معظم رهبری بارها و بارها بر ضرورت شکل گیری عزم و اراده راسخ برای جلوگیری از تصرف غیر قانونی مناطق اطراف شهرهای بزرگ و حفظ منابع طبیعی تاکید داشته اند، اما گویی در این میان زور متخلفان بر مجریان قانون می چربد!

دکترمحمد درویش عضو هیأت علمی موسسه تحقیقات جنگل و مرتع در این رابطه می گوید: تغییر کاربری ابتدا در دامنه‌های جلگه‌ای اتفاق افتاد. در ابتدا کشاورزان این مناطق را به اراضی کشاورزی تبدیل کردند، اما با افزایش رفاه مردم و رشد شهرنشینی این اراضی به خانه، ویلا و شهرک‌های ویلایی تبدیل شدند.

همچنین در این خصوص دکتر اسماعیل کهرم، پدر علم محیط زیست نیز با اشاره به اینکه نیمی از جنگل‌های ایران در ۳۰ سال گذشته نابود شده و به ۱۲ میلیون هکتار رسیده نقش دولت ها را در این تخریب مؤثر می‌داند و معتقد است: میزان برداشت پایدار از جنگل‌ها باید 3 / 2 میلیون متر مکعب باشد، اما دولت شش میلیون متر مکعب از جنگل‌های هیرکانی شمال کشور را که دست کم سه میلیون سال قدمت دارند، برداشت می‌کند.

*اینجا درخت طلاست

حدود ۹۰ درصد کشور ایران در مناطق خشک و نیمه خشک با موقعیت جغرافیای و شرایط حساس قرار دارد که همین امر بیانگر این موضوع است که هر درخت در ایران به مانند یک معدن طلاست.

متاسفانه در چند سال اخیر در کنار تخریب های و ضربات انسانی به محیط زیست، مرگ و میر دسته جمعی حدود ۳۰۰ هزار هکتار از جنگل‌های غرب و خشکیدگی بلوط‌ ها و شاه بلوط‌های گیلان موضوع از بین رفتن جنگل ها را حادتر کرده است.

نگهداری و حفظ محیط زیست علاوه بر تصویب قوانین مختلف، در اصل پنجاهم قانون اساسی که ناظر بر وظیفه عمومی جهت حفاظت از محیط زیست می‌باشد،‌ نیز آمده است. البته در کنار این اصل، قوانین و آیین‌نامه‌های زیادی به تصویب مراجع ذی‌صلاح رسیده که از آن جمله، آیین‌نامه اجرایی حفاظت و بهسازی محیط زیست، مصوب سال 1354 و قانون حفاظت و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی مصوب1371 می باشد که تصویب قانون اخیر گونه های درختانی از قبیل شمشاد، سرو، ارس، فندق، گون، سرخدار، خمره ای… در سراسر کشور را جزو ذخایر جنگلی محسوب و قطع آن را ممنوع کرده است.

بر اساس بند یک ماده شش مصوبه صیانت از جنگل‌های شمال هیأت وزیران (در دولت قبل)، سازمان جنگل‌ها و مراتع موظف بود تا سال ۱۳۸۸ بیش از سه میلیون واحد دامی را از جنگل‌ها خارج کند. اما نه تنها این مصوبه در مهلت مقرر تحقق نیافت بلکه چنین به نظر می رسد، بعید است که با تأخیری چندین‌ساله هم به طور کامل اجرا شود.

با این تفاسیر باید بپذیریم که تمام عوامل دست به دست هم داده‌اند تا در ۵ دهه اخیر به‌طور متوسط سالانه ۱۰۰ هزار هکتار از جنگل‌های کشور تخریب شود یا کیفیت خود را از دست بدهند و با کاهش سطح جنگل‌ها در این دوره زمانی، از ۱۸ میلیون هکتار به ۱۴ میلیون هکتار، بیم آن می‌رود که درآینده‌ای نه چندان دور بخش عظیمی از اراضی کشور تبدیل به بیابان شوند و این در شرایطی است که میانگین سرانه جنگل و فضای سبز در دنیا برای هر نفر هفت هزار متر مربع است اما این رقم در کشور ما هزار مترمربع یعنی نزدیک به یک چهارم سرانه جهانی است.