سرویس تاریخ جوان آنلاین: یکی از سرفصلهای بررسی کارنامه پهلویها، به خصوص در واپسین فصل از حضور آنان در ایران، میزان نقل و انتقالات مالی آنان از کشور است. این امر هنگامی اهمیت مضاعف مییابد که آنان سعی کردهاند در این باره پنهانکاری در پیش گیرند و ارقام مجعول و غیرواقعی اعلام کنند! مقال پی آمده قصد دارد با استناد به برخی روایتها و خاطرهها از همین تبار، شماعی از حقیقت را ترسیم کند. امید آنکه تاریخپژوهان معاصر و عموم علاقهمندان را مفید و مقبول آید.
خاندانی که در آغاز «آه» در بساط نداشت!
طی سالهای اخیر سندهایی از مراکز اسنادی امریکا و انگلیس منتشر شده است که نشان میدهد رضاشاه، مردی که روزگاری هیچ نداشت، طی ۱۶ سال حکومترانی به «ثروت افسانهای» دست یافت. در شهریور ۱۳۲۰ که متفقین مقام شاهی را از رضا پهلوی گرفتند، وی «ثروتمندترین فرد آسیا» و حتی بر اساس برخی منابع اسنادی «ثروتمندترین مرد جهان» بود. بر اساس این اسناد، رضاخان حدود ۵۰۰ میلیون دلار در بانکهای خارج پول داشته است که به مبلغ امروز، چیزی در حدود ۲۰ میلیارد تا ۲۵ میلیارد دلار است! پول و ثروت رضاشاه در بانکهای لندن سپرده شده بود. این ثروت عظیم را دولت بریتانیا توقیف کرد و هیچگاه نیز معلوم نشد که بر سر آنچه آمد و دولت بریتانیا نیز قصد ندارد درباره این راز روشنگری کند! نیویورکتایمز در تاریخ ۲۱ سپتامبر ۱۹۴۱ م، در گزارشی میآورد: «در حالی که دولت ایران تحقیق درباره ثروت شاه مستعفی را شروع کرده است، او در محل اقامتش در اصفهان در حبس خانگی است. سفارت بریتانیا میگوید که یک جناح جمهوریخواه در مجلس ایران خواستار محاکمه شاه سابق شده است.»
جواهرات جاسازی شده در چمدانها!
همانگونه که در دیباچه اشارت رفت، با توجه به مخفیکاری خاندان پهلوی در باب میزان ثروت شاه، باید در این باره به پارهای از اعترافات وابستگان به خاندان پهلوی استناد شود. اردشیر زاهدی در کتاب «۲۵ سال در کنار پادشاه» مینویسد: «تقریباً ۱۵ روز قبل از رفتن (آیتالله) خمینی به ایران آقای پاکروان رئیس اسبق ساواک به من اطلاع داد که شاه میخواهد مملکت را ترک کند. او با اصرار از من میخواست تا شاه را تشویق به ماندن در ایران کنم و میگفت اگر شاه برود ارتش ماجرای ۲۸ مرداد ۳۲ را تکرار نخواهد کرد. من این مطلب را به شاه گفتم و او گفت: ارتش! ارتش ممکن نیست به من خیانت کند! بعد که در خارج شنید قرهباغی اعلامیه بیطرفی ارتش را امضا کرده است، فوقالعاده عصبانی شد و تا مدتی قرهباغی را فحش میداد». (۱)
آنچه با استناد به واگویههای اردشیر زاهدی به دست میآید، این است که محمدرضا پهلوی هنگامی که رو به لنز دوربین علت سفر را احساس خستگی عنوان میکند، دور از واقعیت نیست و او قصد جدی برای خروج دائمی از ایران نداشته است. در حقیقت کورسویی برای شاه با عنوان کودتا باقیمانده بود و او به پشتوانه تجربه کودتای برکناری مصدق، هنوز امید بازگشت به تاج و تخت پادشاهی بر مردم ایران را در سر داشت. اما آنچه اکنون بنا بر پرداخت آن است، این شگفتی است که همراه کاروان خروج و تحت نظارت فرح دیبا، چندین چمدان جواهرات در هواپیمای اختصاصی جاسازی میشود و بعد از سالها احمدعلی مسعود انصاری به عنوان فردی که از ۱۲ سالگیاش در دربار زیسته و امین شاه محسوب میشده بیان میکند که جواهرات خارج شده را «خانم دیبا و آقای شهبازی در صندوق بانکهای سوئیس گذاشتند.» (۲) خروج این جواهرات در حالی که شاه امید بازگشت به ایران داشته است، خود بیانگر اوج مالدوستی و پولمحوری این خاندان است. شاید با این تصور که مبادا در جریان همان درگیریها و کودتای محتمل قطعهای از الماسها یا حبهای از مرواریدها یا زمردی از آویختنیها کم شود!
عباس میلانی، مورخ ایرانی ساکن امریکا مینویسد: «از صبح ۱۶ ژانویه (۲۶ دی) ضرب زندگی در دربار تندتر شده بود. همهچیز انگار در حال تعلیق بود. مبلها را پوشانده و بسیاری از نقاشیها را از دیوار پایین آورده بودند. اینجا و آنجا جعبههایی دیده میشد. سفر شاه و ملکه قریبالوقوع به نظر میرسید. دو روز قبل از سفر، در ۱۴ ژانویه (۲۴ دی) ۱۴ بسته بزرگ، پر از متعلقات شاه و خاندان سلطنتی، به فرودگاه برده شده بود. اندازه این ۱۴ بسته در حدی بود که عملاً یکی از دو هواپیمایی را که قرار بود شاه و همراهانش را به خارج ببرد، پر میکرد. چند روز قبل، هواپیمای اختصاصی کوچکی، الیاسی، یکی از خدمتکاران معتمد شاه را به ژنو برده بود. الیاسی اوراق بهادر و دیگر اسناد ارزشمند شاه را به همراه خود به سوئیس برد. چند و، چون این پرواز یکسره محرمانه نگه داشته شد. محتویات آنچه الیاسی به سوئیس برد نیز روشن نیست.» (۳)
روایت نیویورک تایمز از آنچه پیشتر توسط پهلویها خارج شده بود!
اما آنچه بدان اشارت رفت، همه ثروت خارج شده نبود. اموال بسیاری از سالها قبل، به شکل سهام و یا املاک مختلف توسط خاندان سلطنتی در نقاط مختلف جهان خریداری شده بود. روزنامه نیویورک تایمز در تحقیقاتی که در سال ۱۳۵۷ منتشر شد، مینویسد: «خانواده پهلوی در ۱۷ بانک و شرکت بیمه، ۲۵ شرکت و کارخانه فلزکاری، هشت شرکت معدنی، ۱۰ شرکت سازنده مصالح ساختمانی، ۴۳ شرکت تولیدکننده مواد غذایی و ۲۶ شرکت تجاری دیگر سهم دارد.» (۴) این همه، هیچ کدام به ایران بازنگشت و به عنوان ثروت اختصاصی فرح دیبا و پسرش مورد مصرف آن خانواده قرار گرفت. از جمله اقدامات صورت گرفته برای حفظ این اموال، تأسیس شرکتهای مختلف و واگذاری املاک به آن شرکتها بود تا در آینده ردی از خاندان سلطنتی در مالکیت آنها پیدا نشود، اما این ثروت به حدی غیرمتعارف بود که نیویورک تایمز در گزارش ۱۰ ژانویه ۱۹۷۹ نوشت میزان واقعی دارایی خانواده پهلوی نامعلوم است، اما مسلم است ثروت خانواده پهلوی در خاورمیانه، فقط با ثروت خانواده رهبران سعودی و خانواده کویتی الصباح قابل مقایسه است. واشنگتن پست در گزارشی که بخشهایی از آن در روزنامه کیهان مورخ ۲۸ دی ۱۳۵۷ منتشر شده است، در برآوردی ثروت شاه را در سال ۱۳۵۷، حدود ۲۰ میلیارد دلار تخمین میزند. این روزنامه همچنین مینویسد: «ماشین کسب و کار تجارتی خانواده پهلوی، بنیاد پهلوی است که در ظاهر یک بنیاد خیریه و در عمل، یک صندوق سرمایهگذاری است. این بنیاد از طریق مشارکت در سرمایهگذاری در خارج نیز در چندین بانک و پروژه صنعتی سهیم است.» (۵)
کرونیکل اینکوایر مینویسد: «شاه سابق ایران به طور سیستماتیک در طول ۳۷ سال سلطنت همه ساله بیش از یک میلیارد دلار از کشور خارج و در بانکهای سوئیس و امریکا ذخیره میکرد. شاهد این خروج میلیاردی سالانه میتواند گزارش واشنگتن پست در سال ۵۷ باشد که مینویسد: هر سال تفاوتی حدود ۲ میلیارد دلار در درآمد صادرات نفت بر حسب گزارش شرکت ملی نفت ایران و درآمدی که بانک مرکزی ایران در درآمدهای ارزی خود گزارش میدهد وجود دارد.» (۶) این تنها بخشی از اموال به یغما برده خاندان سلطنتی است که بر اساس آن و به نقل از فورچون که ابر ثروتمندان جهان را رصد میکند، بازماندگان شاه سابق را در ردیف چند ابر ثروتمند جهان قرار داده است. (۷)
خروج داراییهای کشور به صورت ارز!
خروج منابع مالی به شکل ارز، نوع دیگری از انتقال ثروتهای ملی ایران به خارج از کشور بود و این نوع انتقال منابع، برخلاف دیگر دستاندازیهای خاندان سلطنتی، محدود به ایام قبل از انقلاب سال ۵۷ نمیشد. روزنامه نیویورک تایمز در تاریخ دهم ژانویه ۱۹۷۹، با استناد به گفته منابع بانکی جهانی نوشت: مبلغی بین ۲ تا ۴ میلیارد دلار تنها در طول این دو سال آخر (۱۳۵۶ و ۱۳۵۷) از سوی خانواده سلطنتی ایران به امریکا منتقل شده است. در همین رابطه در سال ۱۳۹۱ روزنامه «فایننشالتایمز» نیز میزان داراییهای خارج شده توسط محمدرضا پهلوی را بدین شرح اعلام کرد: «محمدرضا پهلوی، شاه برکنار شده ایران ۳۵ میلیارد دلار دارایی از ایران خارج کرده است.» در واکنش به این گزارش، رابرت. اف. آرمائو مشاور امریکایی محمدرضا پهلوی پیش و پس از خروج وی از ایران، در یک جوابیه نوشته است: «در دورهای که شاه از ایران خارج شد کل درآمد ملی ایران به ۱۲۰ میلیارد دلار نمیرسید و خارج کردن ۳۵ میلیارد دلار پول از یک چنین سیستمی امکان نداشت.»، اما حقیقت این است که این ثروت هرگز به شکل یکباره از ایران خارج نشده است تا حفره خروج ۳۵ میلیارد دلار پول، توجه مجامع و رسانهها را به خود جلب کند. همانطور که در ابتدای متن مستند شد، به شکل سالانه و در ارقام کوچکتر- بیش از یک میلیارد دلار- پول حاصل از فروش منابع نفتی از شرکت ملی نفت خارج شده و به حساب اختصاصی محمدرضا در خارج از مرزها انتقال یافته است. در ادامه این گزارش فایننشال تایمز نوشته شده است: «به نظر میرسد این رقم متعلق به خروج مستقیم دارایی به شکل ارز از کشور باشد و املاک و سهام خاندان پهلوی در خارج از کشور در آن محاسبه نشده است.»
اعتراف اردشیر زاهدی به خروج ارز از ایران توسط پهلوی دوم
اردشیر زاهدی درباره میزان ثروتی که شاه، ارزی از ایران خارج نمود، چنین نوشته است: «دادستان تهران در زمان شریف امامی، فهرست دقیقی از افرادی که پولهایی را به شکل ارز خارج کرده بودند، استخراج کرد. در میان این فهرست، شخص اعلیحضرت تا آن زمان ۳۱میلیارد دلار از کشور خارج کرده بود.» (۸) آنچه در اسناد و گزارشهای فوق نوشته شد، رقمهایی مربوط به چندین دهه گذشته بوده است. در صورتی که نرخ تورم ایجاد شده در قیمت دلار در این چند دهه محاسبه شود، ارزش واقعی مبالغ ذکر شده روشن میگردد.
زنان خاندان پهلوی، تاجران پول و پستی!
فریده دیبا، مادر فرح در خاطرات خود درباره فسادهای مالی شمس میگوید: «عمل زشتی که شمس انجام میداد، گرفتن مبالغ هنگفت از واردکنندگان اشیای گرانبها، طلا، جواهر و کالاهای پرقیمت بود. سرمایهداران به او باج میدادند و در مقابل، کالاهای خود را به عنوان دربار شاهنشاهی وارد مملکت میکردند و از هرگونه بازرسی و مالیات معاف میشدند.» وی همچنین درباره قاچاق اشیای تاریخی ایران به خارج از کشور توسط شمس و اشرف میگوید: «فرح که بیشتر از من به مسائل محرمانه واقف بود میگفت این دو خواهر [شمس و اشرف]در برابر دریافت پولهای کلان اجازه میدهند صادرکنندگان حتی اشیای عتیقه و غیرقابل ارزشگذاری و میراث فرهنگی و ملی کشور را در بستهبندیهای منقوش به مهر دربار شاهنشاهی بدون هیچگونه وارسیای به خارج بفرستند.» (۹) خبر هزینههای سرسامآور زندگی خواهر بزرگ محمدرضا پهلوی در مطبوعات دیگر نیز انعکاس یافت. روزنامه «اگزامه» در سال ۱۳۵۲ ضمن ارائه گزارشی از مبلمان و تزئینات قصر مروارید شمس، درباره هزینههای دیگر آن نوشت: «مساحت زمین و ساختمان قصر سرسامآور است. کاخ مورد بحث دارای ۸۰ اتاق و ۲۰ هزار مترمربع مساحت میباشد. آقای داگلس رئیس شرکت وسترن کانترات میگوید بدونشک این قصر یکی از مجللترین قصرهای خصوصی میباشد که در قرن حاضر ساخته شده است... روتختی کاخ مشارالیه از ۳۵ مترمربع ابریشم که با نخهای طلایی تزئین [شده]، تشکیل شده است.» این روزنامه همچنین گزارش میدهد: «قصر مورد بحث همچنین دریاچه مصنوعی، زمین گلف، باند هواپیما و هلیکوپتر و قنات روانی که ماهی قزلآلا به وفور پیدا میشود میباشد.» (۱۰) شمس پهلوی نیز همچون پدر و خانوادهاش زمینهایی را تصاحب کرده بود که یا متعلق به مردم و رعایا بود یا ملکی بود که بدون پرداخت وجه آنها را از دولت گرفته بود. سند شماره ۹: اهدای ۱۵ هکتار زمین به شمس توسط دربار از جمله زمینهایی است که در اختیار شمس قرار گرفت؛ روستایی به نام «شور قشلاق» که بعدها به مهرشهر تغییر نام داده بود. شمس تا قبل از تقسیم اراضی در سال ۴۱، ۳ هزار هکتار از اراضی مهرشهر را در تملک خود داشت. پس از اصلاحات ارضی یک سوم آن را به روستاییان فروخت و مابقی که مرغوبترین زمینهای آن ناحیه نیز به حساب میآمدند در تملک خود نگاه داشت و در قسمتی از آن کاخ معروف خود به نام مروارید را با بیش از ۱۱۰ هکتار زیربنا احداث کرد و بقیه زمین را نیز به تدریج به فروش رساند. سود حاصل از این خرید و فروش بسیار بالا بود به طوری که تنها در سال ۱۳۵۰، ۸۰۰ میلیون تومان عاید شمس شد. شمس همچنین با اعمال نفوذ مسیر بزرگراه تهران-کرج را منحرف کرد تا از وسط املاکش بگذرد تا بدین شکل بتواند زمینهای خود را به بهایی چند برابر نرخ معمول به خریداران سرشناس بفروشد. اینگونه فعالیتهای شمس پهلوی باعث اعتراض شدید مردم شد. به طوری که ساواک گزارش داد: «این عمل به قدری در بین خریداران زمین و سایرین که از این موضوع با اطلاع میباشند عکسالعمل بدی ایجاد نموده که حد و حساب ندارد و باعث سلب ایمان و اعتماد مردم از اعضای خاندان سلطنتی شده است و حتی در محافل به عنوان کلاهبرداری از این معامله یاد میشود.» (۱۱)
اشرف، خواهر همزاد شاه نیز از درگیری در روند فساد مالی دربار مستثنی نبود. یکی از روشهای کسب درآمد اشرف این بود که در مقابل دریافت پروانه تأسیس مؤسسات تجاری و اقتصادی، درصدی از سهام مؤسسه به رایگان در اختیارش قرار میگرفت. گاهی اشرف در مقابل اخذ مجوز فعالیت تا ۱۰ درصد سهام کارخانجات را دریافت میکرد. به عنوان نمونه شرکت سیمان خوزستان و فارس ناچار شد مقداری از سهام خود را به اشرف واگذار کند و مدیرعامل شرکت موظف بود هر ماه سود سهام را تبدیل به ارز و برای فرزندان و همسر اشرف به پاریس ارسال کند. اشرف حتی مقداری از سهام کاغذ پارس را نیز به همین شیوه تصاحب کرد. او گاهی سازمانهای دولتی را وادار میکرد خارج از مقررات مناقصه با یک شرکت خارجی قرارداد ببندند و خود نیز مبالغ هنگفتی میگرفت. در مورد دریافت رشوههای کلان به وسیله اشرف، در کتاب خاطرات فریدون هویدا آمده است: «والاحضرت اشرف به وسیله پسر بزرگش توانسته است کمیسیون کلانی به خاطر عقد قرارداد مقاطعهکاری با چند کنسرسیوم بینالمللی، فروشهای کمپانی فرانسوی داسو به ایران، پروژه نیروگاه حرارتی ساخت کمپانی براون باوری سوئیس و مقاطعه تأسیسات بندر چابهار توسط کمپانی براون اندروت دریافت کند.» (۱۲) نمونهای دیگر از سوءاستفادههای مالی اشرف مربوط به قطعهزمینی در شمال تهران بود که از سوی وزیر کشاورزی به بنیاد پهلوی واگذار شد. بنیاد پهلوی نیز این زمین را با قیمت ارزان در اختیار اشرف قرار داد. اشرف یک شرکت ساختمانی به نام مهستان تأسیس و با یک شرکت ایتالیایی قراردادی منعقد کرد تا ۳ هزار مسکن لوکس بسازد. قبل از اینکه کار ساختمانی شروع شود، آن را پیشفروش و سپس کل شرکت را واگذار کرد و از این راه سود کلانی به جیب زد. (۱۳) در پایان لازم است ذکر شود، هر کجا نام از خاندان پهلوی برده شد، اشرف و شمس پهلوی نیز در زمره آن خاندان به فساد مالی مربوطه دست زدهاند.
پینوشتها:
۱- زاهدی، اردشیر، ۲۵ سال در کنار پادشاه، به کوشش: ابوالفضل آتابای، تهران، عطایی، ۱۳۸۱،
۲-https://www.bultannews.com/fa/news/۱۳۳۶/ثروت-واقعی-شاه-هنگام-خروج-از-ایران-چقدر-بود
۳- عباس میلانی، نگاهی به شاه، تورنتو: پرشین سیرکل، ۱۳۹۲، ص ۵۰۹،
۴- گزارش نیویورک تایمز منتشر شده در کیهان ۳ بهمن ۱۳۵۷،
۵- واشنگتن پست مورخ ۱۷ ژانویه ۱۹۷۹،
۶- همان
۷- ttps://fortune.com/۲۰۱۸/۰۷/۲۸/los-angeles-the- -mountain-real-estate به نقل از سایت اقتصاد برتر
۸- زاهدی، اردشیر، ۲۵ سال در کنار پادشاه، به کوشش: ابوالفضل آتابای، تهران، عطایی، ۱۳۸۱، ص ۳۱۳،
۹- فریده دیبا، دخترم فرح، ترجمه الهه رئیس فیروز، تهران: به آفرین، ۱۳۷۹، ص ۲۶۱، به نقل از http://www.irdc.ir/fa/news/۶۶۱
/بازخوانی-فسادهای-شمس-پهلوی-اسناد
۱۰-شهلا بختیاری، مفاسد خاندان پهلوی، ص ۴۶۰. به نقل از سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی
۱۱- زنان دربار به روایت اسناد ساواک (کتاب چهارم: شمس پهلوی)، ص ۱۸. به نقل از http://www.irdc.ir/fa/news/۶۶۱/ بازخوانی-فسادهای-شمس-پهلوی-اسناد
۱۲- فریدون هویدا، سقوط شاه، ترجمه ح. ا. مهران، تهران: انتشارات اطلاعات، ۱۳۶۵، به نقل از http://www.irdc.ir/fa/news/۱۹۶/ فسادهای-مالی-اشرف-پهلوی
۱۳- http://www.irdc.ir/fa/news/۱۹۶
/فسادهای-مالی-اشرف-پهلوی