جوان آنلاین: شرایط تهران در عین پیچیده بودن، بحرانی است. این گزاره را تمامی کارشناسان و سیاستگذاران باور دارند. در شرایطی که تهران به دلیل توسعه عمودی شهر در دو دهه اخیر با مشکلاتی نظیر گرانی مسکن، آلودگی هوا و کاهش چشمگیر کیفیت زیست‌شهری مواجه شده، تأمین تقاضای جدید مسکن در این کلانشهر خود تبدیل به یک چالش شده است، چراکه یکی از مسائل اصلی که در این زمینه مطرح می‌شود، بحث توانایی تأمین آب مورد نیاز برای احداث واحد‌های مسکونی جدید است. چالش دیگر به بحث مدل توسعه شهری پایتخت برمی‌گردد. کارشناسان و شهرسازان به دلیل تبعاتی که سه دهه توسعه عمودی بر تهران تحمیل کرده، توسعه افقی را پیشنهاد می‌دهند، اما قبل از بحث درخصوص شیوه توسعه شهرها باید به این امر پرداخت که آیا شرایط اکولوژیکی تهران اجازه توسعه اعم از عمودی یا افقی را می‌دهد یا خیر؟ آیا با همین منابع فعلی تأمین آب، توسعه تهران امری شدنی است؟
غالباً وقتی بحث از توسعه شهر تهران به میان می‌آید، اولین چالشی که مطرح می‌شود، این است که با توسعه شهر تهران، برتمرکز بیشتر منابع در تهران دامن زده می‌شود و این نتیجه‌ای جز جذب مهاجرت جدید از شهر‌های دیگر ندارد، اما طبق سرشماری سال ۹۵، حدود ۲۰ درصد از افزایش جمعیت تهران از سال ۸۵ تا ۹۵ به دلیل مهاجرت بوده و ۸۰ درصد دیگر براساس زاد و ولد اتفاق افتاده است. این آمار به معنای آن است که ۸۰ درصد از تقاضای مسکن در پایتخت به بومیان و ساکنان فعلی شهر تهران برمی‌گردد، بنابراین باید برای تأمین آن راه‌حلی اندیشه شود که به تبع این مسئله، توسعه شهر تهران یک امر ضروری است.
اخیراً و بعد از سه دهه پافشاری بر توسعه عمودی شهرها، سیاستگذاران راه دیگری برای توسعه شهرها انتخاب کرده‌اند. این تغییر رویکرد را می‌توان در تدوین برنامه هفتم توسعه دید. براساس تبصره یک ماده ۵۰ لایحه برنامه هفتم توسعه، «وزارت راه و شهرسازی مکلف است با رعایت تبصره «۲» ماده ۹ قانون جهش تولید مسکن و سند آمایش سرزمینی، در راستای اضافه شدن حداقل ۲/۰ درصد مساحت سرزمین به ظرفیت سکونتگاهی کشور با تراکم حداکثر ۶۰ نفر در هکتار، برای ایجاد مسکن معیشت‌محور در روستاها، شهر‌های کوچک و میانی، مناطق مرزی و شهرک‌سازی، برنامه‌ریزی و اقدام کند.»
این تغییر رویکرد، بعد از آنکه تبعات منفی توسعه عمودی و بلندمرتبه‌سازی خود را در گران‌تر شدن، بی‌کیفیت‌تر شدن و به مخاطره انداختن سلامت روان ساکنان شهرها طی این سال‌ها نشان داده، اتفاق افتاد. طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، به‌دلیل «سرریز جمعیت از ظرفیت سکونت» در ۱۸منطقه تهران، سطح «کیفیت زندگی» در این مناطق در وضعیت بحران قرار دارد و به سمت «اوج بحران» در حرکت است. این شاخص براساس پنج پارامتر کلیدی - از جمله «امکانات شهری در دسترس»، «هوای سالم» و «تاب‌آوری شهر در برابر یک تهدید یا حادثه طبیعی یا غیرطبیعی نه چندان حاد» - محاسبه شده است. نهاد سنجشکننده شاخص «فشار محیطزیستی»، علت اصلی سقوط کیفیت زندگی در تهران را «بارگذاری (ساخت‌وساز) بیشاز حد ظرفیت شهر» طی سنوات گذشته معرفی کرده است. جمعیت تهران در حال حاضر بیش از ۵/۱برابر ظرفیت اولیه است.
در نتیجه تهران با این مساحت فعلی دیگر تاب و توان بارگذاری جمعیت جدید را ندارد، اما تهران مانند هر شهر دیگری یک موجود زنده بوده و رشد می‌کند و نیاز به تأمین مسکن برای تقاضای مصرفی جدید یا همان تأمین مسکن برای رشد ۸۰ درصدی دارد. در این نقطه است که کارشناسان حوزه شهرسازی توسعه افقی را پیشنهاد می‌دهند.
با مصرف یک روز آب تهران می‌توان به ۷ میلیارد انسان (جمعیت تمام دنیا) نیم‌لیتر آب داد
همانطور که بیان شد، پیش‌شرط اصلی برای توسعه هر شهری امکان تأمین آب است، لذا باید پرسید تهران توان تأمین آب، برای توسعه این کلانشهر را دارد یا خیر؟ محمود یزدانی، کارشناس آب و انرژی در ارتباط با همین موضوع در گفتگو با «جوان» توضیح داد: مقوله تأمین آب در کلانشهر تهران مقوله پیچیده و سختی است. آب برای تهران از پنج منبع تأمین‌کننده آب‌گیری شده و از سوی خطوط انتقال، آن را منتقل می‌کنند. به عبارتی از مناطق همجوار و پیرامونی باید آب را به تهران انتقال داد، در نتیجه کار بسیار سخت و پیچیده‌ای است. تهران به طور متوسط روزانه ۵/۳ میلیون لیتر مصرف دارد. اگر ما جمعیت دنیا را ۷ میلیارد نفر در نظر بگیریم با این ۵/۳ لیتر می‌توان به هر نفر در جهان نیم لیتر آب بدهیم. به عبارت بهتر مصرف نیم‌لیتری، ۷ میلیارد نفر می‌شود مصرف آب تهران. ببینید چه حجم زیادی از آب به تهران منتقل می‌شود. همه این‌ها در حالی است که شبکه توزیع آب فرسوده است و متأسفانه در این شرایط نهاد‌ها برای مثال شهرداری با ما برای حفاری و اصلاح و بازسازی همکاری نمی‌کند. همه این‌ها کار را برای ما سخت و سخت‌تر می‌کند. فرسودگی، بار ترافیکی، معضلات زیست‌محیطی، موضوعات فرهنگی و اجتماعی به قدری در هم تنیده شده که کار شرکت‌های خدماتی را سخت و سخت‌تر کرده است.
با اصلاح الگوی مصرف و نوسازی شبکه توزیع آب، می‌توان ۲۵ درصد آب را ذخیره کرد
در حالی که وارد چهارمین سال خشکسالی تهران می‌شویم در شب یلدای امسال، مصرف آب پایتخت رکورد زد. مصرف آب تهرانی‌ها در ابتدای آغاز زمستان خشک امسال از رقم ۵۰هزار لیتر در ثانیه فراتر رفت، رقمی که معمولاً در اوج مصرف تابستان ثبت می‌شود. با استناد بر همین آمار نیز می‌توان به غیراستاندارد بودن الگوی مصرف آب شهری گواه داد. یزدانی نیز در همین خصوص بیان کرد: همانطور که اشاره کردم و طبق آمار و ارقام اگر به همه انسان‌ها با فرض جمعیت ۷ میلیاردی اگر نیم لیتر بدهند، مصرف روزانه معادل مصرف روزانه تهران است، بنابراین در تأمین آب کار بسیار سختی داریم. ما باید در اقتصاد مهندسی و اقتصاد تأمین آب، حداقل‌ها را رعایت کنیم. آب تولیدی نیست، آب استحصالی است. ما سخت‌ترین سال آبی را در ۵۰ سال گذشته داریم و همین مسئله تأمین آب را بسیار سخت کرده است. اما چه باید بکنیم؟ ابتدائاً باید الگو مصرف را تبیین کنیم، چراکه سرانه مصرف آب در کشور بالاست. باید همیاران آب را با توجه به وجود شرایط بحرانی در کشور به صورت جدی راه بیندازیم. در حال حاضر با تفاهمنامه‌های انجام شده با مدارس، طرح همیاران آب در حال اجراست تا نسل بعدی بداند که موضوعات آب و شیوه مصرف آن مسائل سطحی نیست که بشود راحت از کنار آن گذشت. آب مستقیماً با حیات ما در ارتباط است. نهایتاً این گره به دست فرهنگ‌سازی حل می‌شود. رسانه‌ها، مردم و شبکه‌های مجازی باید اهمیت این موضوع را درک کنند و در راستای فرهنگ‌سازی قدم بردارند. در همین راستا، در تهران باید قانون ۱۶ لحاظ شود، چراکه واحد‌های مسکونی اگر آب نداشته باشند، حیات ندارند.
وی ادامه داد: مسئله بعدی فرسودگی شبکه توزیع آب است. ما یک هدررفت در شبکه توزیع و انتقال آب داریم و یک هدررفت به دلیل فرسودگی تأسیسات داخلی واحد‌های مسکونی که این بخشی از تأمین منابع آبی در تهران را تحت تأثیر قرار می‌دهد. یک استانداردی وجود دارد تحت عنوان استاندارد هدررفت از شبکه. شرکت آب‌وفاضلاب موظف است سالانه یک درصد هدررفت شبکه را کاهش دهد، اما آیا این هدررفت صفر می‌شود؟ خیر نمی‌شود، چراکه به محض آنکه شما در حال اصلاح و بازسازی در قسمتی از شبکه هستید، یک نقطه دیگر از شبکه به فرسودگی می‌رسد. پس این شبکه مستمراً در حال بازسازی بوده، عمر آن به میان مدت رسیده و بعد بازسازی می‌شود. در کشور‌هایی که در صنعت آب از تجهیزات بهتری برخوردار هستند و مکانیسم‌شان از ما قوی‌تر است، اتلاف آب در شبکه ۱۵ درصد است، ولی در تهران این عدد با دامنه تغییر خود به ۲۳ الی ۲۵ درصد می‌رسد. حالا اگر این شبکه بازسازی شود، ۲۵ درصد به آب ذخیره ما اضافه خواهد شد. یک مورد دیگری هم که وجود دارد در برخی مناطق مانند مناطق جنوبی شهر، تأسیسات داخلی مشترکین ما نیز در این مسئله دخالت می‌کند. به دلیل فرسودگی تأسیسات در منازل هدررفت داریم و باید از تجهیزات ایزوله استفاده شود.
یزدانی در آخر اینگونه جمع‌بندی کرد: بنابراین در شرایط فعلی منابع تأمین آب در تهران، می‌توان با اقداماتی نظیر، اصلاح و بازسازی تجهیزات و تأسیسات انتقال و توزیع آب، چه در سطح شبکه توزیع شهری و چه در بخش خرد، همچنین اصلاح الگوی مصرف، مقدار قابل توجهی ذخیره آب را بالا برد.
فناوری، عامل گمشده در حکمرانی آب
با جست‌وجوی کوتاهی می‌توان نمونه‌های موفقی از کلانشهر‌ها را در جهان دید که با مساحتی بزرگ‌تر و جمعیتی بیشتر از تهران و با همین شرایط زیست محیطی، شهر‌های خود را مدیریت کرده و در تأمین آب چالش اساسی را تجربه نمی‌کنند. پدرام جدی، عضو هیئت مدیره مؤسسه مطالعات و توسعه محیط زیست آب و کشاورزی آکام در این‌باره می‌گوید: در حال حاضر تأمین آب تهران از سد‌های طالقان، مازندران، قنات و تسویه‌خانه‌ها تأمین می‌شود که تمامی این منابع رو به اتمام است. در اینجاست که متولیان امر باید پاسخگو باشند برای تأمین آب ساکنان تهران یا مهاجران و این سریز جمعیتی که در این کلانشهر اتفاق افتاده است، چه برنامه‌ای دارند؟ وقتی ما در سایر نقاط کشور شرایط احداث واحد‌های مسکونی با چالش کمتری داریم، چرا تمام جذابیت‌ها را در تهران فراهم کردیم؟ جذابیت‌هایی مثل دانشگاه‌های خوب، بیمارستان‌های خوب و امکانات رفاهی خوب را در تهران قرار دادیم. به عبارتی تمام پایتخت‌های سیاسی، اقتصادی ورزشی‌مان را در تهران قرار دادیم. این امر باعث شده تمرکز منابع ایجاد شود و جمعیت در این کلانشهر متمرکز شود.
وی ادامه داد: باید با نگاه فرابخشی به تهران توجه شود. توسعه شهر تهران نباید به معنای بارگذاری جمعیت جدید و مهاجرت‌پذیری بیشتر به این شهر شود، اما در عین حال مسئله دیگری مطرح است، اینکه کلانشهر تهران با تکنولوژی اداره نمی‌شود. ما در جهان کلانشهر‌هایی نظیر تهران با مساحت و جمعیت بالا داریم که با تکنولوژی پیشرفته‌اند که نتیجه آن مصرف پایین و بهینه در آب شده است. اگر با تکنولوژی پیش می‌رفتیم تا حدی مسائل مذکور قابل حل بود. واقعیت امر آن است که با تکنولوژی می‌شود تا حدی معضلات و چالش‌های بحران آب را برای احداث مسکن جدید به منظور پاسخ به نیاز افراد ساکن تهران تا حدی حل کرد.
استفاده از تکنولوژی محدود به مصرف شهری نیست. عمده آب مصرفی در دو حوزه صنعتی و کشاورزی مصرف می‌شود که می‌شود با تکنولوژی و استفاده از یکسری سازوکار‌های مدیریتی مقدار مصرف را در این حوزه‌ها کاهش داد، بنابراین اگر حکمرانی آب به سمت تکنولوژی‌محورشدن پیش برود می‌شود تا حد زیادی چالش‌های کم‌آبی را مدیریت کرد.
اقدامات انجام‌شده در راستای مدیریت مصرف آب
تنش‌های آبی موجود در کشور سبب شده سیاستگذاران در قالب طرح‌ها و راهکار‌هایی به مقابله با کم‌آبی در کشور بروند. «کاهش هدررفت شبکه توزیع» و «به‌کارگیری تجهیزات کاهنده مصرف» در دستور کار قرار دارد تا شاید در مسیر صحیح مدیریت مصرف آب گام برداشته شود. یکی از این راهکارها، طرح سازگاری با کم‌آبی است. وزیر نیرو با اشاره به تدوین سندسازگاری با کم‌آبی گفت: اجرای این برنامه منجر به تعادل‌بخشی و جلوگیری از افت بیشتر آبخوان‌ها و گام بلندی در چارچوب ارتقای پایداری منابع آب زیرزمینی ایران خواهد شد. رضا اردکانیان در کنفرانس مجازی بین‌المللی آب آلمان افزود: در برنامه سازگاری با کم‌آبی، کاهش ۶/۱۹ درصدی به ترتیب از برداشت‌های آب زیرزمینی و سطحی، برنامه‌ریزی برای مصارف مختلف کشاورزی، صنعت، فضای سبز و خدمات شهری و شرب و بهداشت در افق پنج ساله برنامه ریزی شده است.
همچنین درخصوص مدیریت فشار آب، مبحث شانزدهم مقررات ملی ساختمان ویرایش سال ۱۳۹۶ (تأسیسات بهداشتی)، فراهم‌سازی مخزن ذخیره آب با گنجایش حداقل ۷۵ لیتر برای هر نفر در روز برای ساختمان‌های مسکونی (جدیدالاحداث) بیش از سه طبقه یا بیش از ۱۰ واحدآپارتمان یا به میزان ظرفیت قراردادی برای مراکز عمومی (شامل مراکز نظامی، انتظامی و ادارات) الزامی دانسته است، البته نهاد متولی تأمین آب پایتخت، به صورت شناور نسبت به «مدیریت فشار آب» در مناطق مختلف اقدام می‌کند و در مناطقی که مصرف آب زیاد باشد و آب مورد نیاز برای تأمین با مشکل مواجه شود، به صورت شناور و موقت مشمول مدیریت فشار آب می‌شود.
تأمین آب برای توسعه شهر تهران از منابع فعلی شدنی است، اما مشروط به شروطی، بیش از هر چیز توجه به راهکار‌های مدیریت مصرف آب در بخش‌های مختلف مصرف‌کننده آب ضروری است. این راهکارها در قالب برنامه ملی سازگاری با کم آبی و مبحث ۱۶ مقررات ملی ساختمان مطرح شده است. درکنار اجرای این برنامه‌ها اصلاح الگوی مصرف، بازسازی شبکه توزیع آب نیز تاثیرات تعیین‌کننده‌ای را در کاهش مصرف آب می‌گذارد. برای مثال اجرایی شدن مبحث ۱۶ مقررات ملی ساختمان می‌تواند حداقل ۳۰درصد کاهش مصرف آب در شهرها را به‌دنبال داشته باشد یا اصلاح بازسازی شبکه توزیع ۲۵ درصد ذخیره منابع آبی را بالاتر می‌برد. بنابراین می‌توان با اقدامات نامبرده، آب را برای توسعه شهر تهران تأمین کرد.
