به‌رغم اختناقي كه درپي كودتاي 28 مرداد 1332 بر مجامع ديني و فرهنگي ايران حاكم شد، فعاليت سياسي مسجد ارك تهران در آن دوران، وارد مرحله نويني شد و اين سير تا پيروزي انقلاب ادامه يافت. علل و زمينه‌هاي گوناگوني در اين امر مؤثر بوده‌اند كه به آنها اشاره مي‌شود:
علل تداوم فعاليت‌هاي مسجد ارك پس از 28 مرداد
نخست آنكه مسجد ارك به پايگاه و مركزي براي برگزاري مجالس ختم از سوي نيروهاي ضد رژيم تبديل شده بود. براي اين نيروها اينگونه تفهيم شده بود كه بهترين مركز خودنمايي و نشان دادن ميزان مخالفت خود با هيئت حاكمه تجمع در مسجد ارك در هنگام فوت يكي از بزرگان و برگزاري مجلس ختم او است.
نكته دومي كه در تشديد فعاليت سياسي پس از كودتاي 28 مرداد در مسجد ارك مهم بوده است و مخالفان رژيم را به تجمع در اين مسجد وا مي‌داشت، موقعيت جغرافيايي آن است. اگر چه نيروهاي مخالف رژيم از هنگام افتتاح مسجد فعاليت خود را در آن شروع كرده بودند، ولي پس از كودتاي 28 مرداد و حاكميت سركوب و اختناق در جامعه و آشكار شدن چهره واقعي رژيم اين فعاليت‌ها تشديد شد. مخالفان رژيم از انتخاب اين مسجد براي فعاليت سياسي دو هدف را دنبال مي‌كردند؛ اول آنكه اين مسجد در كنار بازار و نزديك ميدان ارك (15 خرداد) قرار داشت و همه روزه پذيراي عده‌اي از بازارياني بود كه براي عبادت‌هاي روزانه به اين مسجد روي مي‌آوردند و مخالفان رژيم سعي مي‌كردند از اين جمعيت انبوه بهره لازم را ببرند، دوم آنكه اين مسجد در نزديكي اداره‌هاي دولتي همچون وزارت اقتصاد و دارايي، اداره راديو و به‌ويژه كاخ گلستان واقع شده بود و رژيم از گردهمايي افراد در مسجد و در نزديكي اين مراكز دولتي واهمه داشت.
سومين و آخرين نكته در گسترش فعاليت‌هاي سياسي در مسجد ارك با تكيه بر موقعيت جغرافيايي و حضور انبوه جمعيت در آن توزيع اعلاميه، نوار و كتاب‌هاي نيروهاي مخالف رژيم در اين مسجد است، به‌طوري كه در يكي از پرونده‌هاي ساواك آمده است:«يك ساك دستي كه محتواي آن كتاب، مدارك و اعلاميه بوده از تظاهركنندگان مسجد ارك به دست آمده است.»(1) با توجه به اين امور رژيم سعي مي‌كرد تا نسبت به مسجد حساسيت ويژه‌اي داشته باشد و تمام عملكرد آن را كنترل و از برگزاري هر نوع مجلس ختمي جلوگيري كند، مگر آنكه پيش از آن مجوزي براي برگزاري آن در مسجد صادر كرده باشد. يكي از مصاحبه‌شوندگان در‌ا‌ين‌باره مي‌گويد:«در موقع ختم گذاشتن بايد از كلانتري محل اجازه گرفته مي‌شد، ضمن اينكه سخنرانان جلسه هم بايد مشخص مي‌شدند. پس از كسب اجازه سه مأمور از ارگان‌هاي مختلف به جلسه ختم فرستاده مي‌شد تا واعظ، سخنان خلاف مصلحت نگويد. اگر چنين مي‌كرد، او را دستگير مي‌كردند.»(2)
با توجه به آنچه گذشت، مي‌توان اهميت سياسي مسجد ارك، فعاليت و تأثير اين مسجد را در وقايع سياسي پس از كودتاي 28 مرداد در دو زمينه كلي بررسي كرد. يك جنبه از فعاليت مسجد در قالب تأثير سخنرانان مجالس در مبارزه با نابساماني‌هاي اجتماعي، ضعف ديوان‌سالاري، دفاع از جنبه‌هاي اجتماعي دين اسلام و مبارزه با مفاسد اخلاقي بوده است. بعد ديگر فعاليت و جست‌وجو در مضمون‌هاي سياسي سخنراني‌هايي است كه به تناسب مقتضيات زمان در مسجد ايراد مي‌شد. به همين دليل در ادامه بحث ابتدا ضمن محوربندي و موضوع‌شناسي اين مقولات سعي در ارائه تصويري گويا از مبارزه‌هاي اجتماعي و سياسي شخصيت‌هاي فعال در مسجد مي‌كنيم.
مسجد ارك تهران، پايگاه خطابه‌ها و مبارزات مرحوم فلسفي
فقيد سعيد، مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمين حاج شيخ محمدتقي فلسفي برجسته‌ترين سخنران و فعال سياسي مسجد ارك قبل از پيروزي انقلاب اسلامي است. در سخنراني‌هاي وي هر دو بعد مبارزه سياسي و اجتماعي نمايان است. نگاهي كوتاه به گزارش‌هاي باقيمانده از ساواك نشان مي‌دهد ايشان زمانه را خوب مي‌شناخت و مي‌كوشيد تا در سخنراني‌هاي خود آنچه را كه از ديدگاهش مفيد و مطلوب به نظر مي‌رسيد، براي شنونده بيان كند. علاوه بر اين گزارش‌هاي ساواك نشان‌دهنده اين مطلب است كه رژيم به‌شدت از فعاليت ايشان در مسجد نگران بود و با دقت و تيزبيني خاصي فعاليت‌ها و عملكرد وي را دنبال مي‌كرد. اين كار را حتي تا زمينه‌سازي ترور او دنبال كردند و چون ناكام ماندند، او را در سال 1350 ممنوع‌المنبر كردند. به دليل اهميت اين موضوع و زيادي گزارش‌هاي ساواك درباره فعاليت محمدتقي فلسفي در مسجد ارك فعاليت وي را به دو بعد مبارزه سياسي و اجتماعي تقسيم كرده‌ايم كه در ادامه بحث به آنها مي‌پردازيم. در ابتدا به بعد اجتماعي فعاليت‌هاي وي نگاهي مي‌اندازيم.
1ـ مبارزه با فساد
يكي از ويژگي‌هاي عمده عصر پهلوي، گسترش فساد، فحشا و بي‌بند و باري اجتماعي بود و اين ويژگي فقط در ماهيت آن ريشه داشت. بيشتر رژيم‌هاي خودكامه و دست‌نشانده داراي دو خصلت استبداد و فساد هستند. استبداد و فساد لازم و ملزوم يكديگرند، اما هنگامي كه فساد از استبداد پيشي گرفت و خواسته‌هاي مشروع و منطقي قشرهاي وسيعي از جامعه با بي‌اعتنايي رو‌به‌رو شد، فرياد اعتراض توده‌ها به حركت تبديل مي‌شود چنانچه اين حركت به‌وسيله مردان شايسته و مورد اعتماد رهبري شود منتهي به پيروزي خواهد شد.
گسترش فساد در عصر پهلوي نتيجه دو عامل بود؛ يكي ايجاد منابع جديد ثروت و قدرت كه رابطه آن با سياست از سوي هنجارهاي سنتي حاكم بر جامعه تصريح شده بود، دوم آنكه هنجارهاي نويني در جامعه آفريده شد كه هنوز جامعه‌پذير نبود. با توجه به اين دو مرحله زمينه براي گسترش فساد در بدنه جامعه، به‌ويژه در رأس هرم قدرت فراهم شد. اين امر به جايي رسيد كه حتي به گمان عده‌اي از محققان يكي از دلايل سقوط رژيم «پيشي گرفتن فساد بر استبداد»(3) بوده است. به هر حال فساد به عنوان يكي از عوامل سقوط رژيم پهلوي در ميان‌مدت يا كوتاه‌مدت بر ظرفيت نظام سياسي بسيار تأثير گذاشت و زمينه مناسبي را براي سوء استفاده‌هاي مالي، سياسي، فرهنگي و بهره‌برداري از منابع عمومي بنا به ملاحظات شخصي، به‌خصوص توسط هيئت حاكمه (شاه، رجال درباري و خانواده سلطنتي) فراهم كرد. در اين رهگذر كشور را به سير قهقرايي و بحران مشروعيت و سرانجام سقوط هدايت كرد، اما در اين ميان رسالت حاميان و حافظان دين اسلام براي مبارزه با فساد و مصاديق آن چه بود؟ و آنان بايد چه كارهايي در اين زمينه انجام مي‌دادند؟
يكي از كارهايي كه بايد انجام مي‌شد و انجام هم شد و نتيجه داد، ضرورت آگاهي‌بخشي به مردم در راستاي برملا كردن چهره پليد حاميان فساد بود. (4) سخنران برجسته مسجد ارك، محمدتقي فلسفي در اين زمينه بسيار كوشا بود و سعي مي‌كرد در سخنراني‌هاي خود هرچه بيشتر ماهيت فاسد رژيم را برملا كند. وی در يكي از جلسه‌هايي كه در سال 1338 با حضور حدود 3هزار و 500 نفر در مسجد ارك برگزار شده بود، پس از انتقاد از اوضاع جامعه گفت:«به هر جا چشم مي‌اندازيم، جنايت، خيانت، شهوت‌پرستي، فساد و رشوه‌خواري است. دوران ما هم مانند همان ايام شده است و كسي به آخرت و مكافات عمل توجهي ندارد و اين خيانت‌ها و جنايت‌ها بايد زياد شود تا كاسه صبر مردم به سر رود و يك مختاري هم پيدا شود تا همچنان كه انتقام خون حسين بن علي و يارانش را از عمربن سعد گرفت، سر بي‌وجداني‌ها و خائنان را از تن جدا كند.»(5)
سخنان فلسفي در نكوهش فساد بسيار تأثيرگذار بود و بسياري از مراكز فحشا و كاباره‌ها به علت اين سخنراني‌هاي فلسفي احساس ناامني مي‌كردند و جوانان بسياري تحت تأثير سخنان فلسفي قرار گرفتند و در‌صدد جلوگيري از گسترش فساد بودند. (6)
فلسفي نه‌تنها به انتقاد از فساد و مصاديق آن مي‌پرداخت، بلكه پيامدهاي ناگوار آن را در جامعه گوشزد مي‌كرد. از ديدگاه ايشان يكي از دلايل رشد طلاق كثرت فاحشه‌خانه‌ها بود(7) كه بارها خطرهاي سير رو به رشد اين پديده‌هاي شوم را براي مقامات مملكتي بيان كرد و از هم‌گسيختگي خانواده‌ها را كه در نتيجه اين عامل پديد مي‌آمد، براي شنوندگان خويش در مسجد ارك شرح مي‌داد. مرحوم فلسفي معتقد بود ريشه اين فساد را نه در تقليد از تمدن غرب بلكه بايد در تجدد آن كه در قالب لباس كوتاه پوشيدن و خود را به صورت بيتل‌ها در آوردن جست‌وجو كرد. به عقيده وي، مظهر اين تقليد غلط فسادي است كه در ميان جوانان به وجود آمده است و مانند گانگسترهاي امريكايي بانك‌ها را مي‌زنند و به انواع و اقسام جنايات و فسادها اقدام مي‌كنند. (8)
2ـ مبارزه با بهاييت و دفاع از اسلام
فلسفي در اين باره به تفصيل در خاطره‌هايش سخن گفته است. او در بحث ماجراي بهايي‌ها مي‌گويد:
«آيت‌الله بروجردي درباره بهايي‌ها در يك فشار شديد افكار عمومي واقع شده بود و مرتب از ولايات نامه مي‌آمد كه مثلاً فرماندار اينجا يا رئيس فلان اداره بهايي است و چه‌ها كه نمي‌كند. اينگونه شكايات آيت‌الله بروجردي را بر آن داشت جداً وارد عمل شود.»
در سال 1334 قبل از شروع ماه مبارك رمضان به آيت‌الله بروجردي عرض كردم آيا شما موافق هستيد مسئله بهايي‌ها را در سخنراني‌هاي مسجد شاه كه به‌طور مستقيم از راديو پخش مي‌شود تعقيب كنم؟ ايشان قدري فكر كردند و بعد فرمودند:«اگر بگوييد خوب است. حالا كه مقامات گوش نمي‌دهند، اقلاً بهايي‌ها در افكار عمومي كوبيده شوند.»(9) اگر چه فلسفي سياست بهايي‌ستيزي را در مسجد شاه (امام خميني فعلي) تعقيب مي‌كرد، ولي در سخنراني‌هايي كه به مناسبت‌هاي مختلف در مسجد ارك ايراد مي‌كرد نيز از اين موضوع غافل نبود. در يكي از شب‌هاي سال 1341 كه در مسجد ارك به منبر رفته بود، به مردم گفت:«بدانيد در اين مملكت دستجات زيادي هستند كه مي‌خواهند اسلام را از بين ببرند، اين بهايي‌هاي بي‌دين و پست را نگذاريد بيش از اين به مقدسات پيغمبر و اسلام توهين كنند.»
او در ادامه سخنانش گفت:«اين سينماها، كافه‌ها، تئاترها و صداي زنان و اين همه فحشا و فسق و فجور، دزدي و غارت و چپاول اموال مردم، معتاد كردن جوانان به هروئين و ساير مواد مخدر و صدها چيز ديگر همه و همه مي‌خواهند اسلام را از بين ببرند. شما مي‌دانيد در ماه محرم كه مملكت غرق در ماتم و عزاست، چه كثافت‌كاري‌هايي در كنار درياي مازندران انجام مي‌شود... بعضي با نوشتن مقاله‌هايي به آئين اسلام حمله مي‌كنند. من از دولت مي‌خواهم نگذارد مقالات برخلاف دين و شرع مقدس اسلام در روزنامه‌ها درج شود.»(10)
وي نه‌تنها در سخنانش به مبارزه با بهاييت مي‌پرداخت، (11) بلكه آثار و نشانه‌هاي پيروي از دين مبين اسلام را تشريح مي‌كرد و نتايج نامطلوب عدم استفاده از قرآن و دستورهاي دين اسلام را براي مستمعين بازگو مي‌كرد. (12) علاوه بر اين سخنراني‌هاي ضد بهايي فلسفي چنان هيجان‌آور و كوبنده بود كه مردم سراسر مملكت به هيجان آمدند. شاه كه اين وضعيت را خطرناك ديد دستور قطع سخنراني‌هاي فلسفي را از راديو داد. گفتني است پس از شكست طرح غير‌قانوني كردن فرقه بهايي آنها با تبليغات وسيع شايع ساختند سخنان فلسفي به نفع بهايي‌ها تمام شده و آنها را بيشتر مطرح ساخته است، اما سخنراني‌هاي فلسفي سبب شد «حظيره‌القدس» (محل مقدس بهايي‌ها در تهران) را تخريب كنند.
علاوه بر فعاليت‌هاي بهايي‌ها عليه دين اسلام در سال‌هاي پس از دهه 30، نصراني‌ها نيز در اين زمينه فعال شدند و تلاش‌هاي زيادي را عليه دين اسلام آغاز كرده بودند. در چنين شرايطي بود كه واعظ برجسته مسجد ارك در سخنان خود از نيت شوم آنان پرده برمي‌داشت و توطئه‌هاي آنان را خنثي مي‌كرد. يكي از مواردي كه نصراني‌ها در سخنان خود تبليغ مي‌كردند اين بود كه دين اسلام در دنيا به‌وسيله شمشير پيشرفت و عقيده خود را به زور سرنيزه به مردم تحميل كرد. فلسفي كه از شايعه نصراني‌ها بر آشفته بود، در سخنان بليغي به واقعيت و يك زمينه تاريخي اواخر دولت ساساني، ظلم، جور و فساد آن حكومت اشاره كرد و گفت:«آقايان! اسلام در ايران به وسيله زور و سرنيزه نيامد. ايرانيان در اثر فحشا و ظلم ساسانيان به تنگ آمده بودند. در اواخر سلطنت ساسانيان به عمال آنها به حدي رشوه‌خواري و ظلم مي‌كردند كه وقتي لشكر اسلام آمد، مردم با آغوش باز دين اسلام را پذيرفتند. اين پذيرفتن اسلام با زور و سرنيزه نبود، بلكه آمدند ظلم را از بين بردند و عدالت را استوار كردند.»(13)
سياست اسلام‌ستيزي عصر پهلوي نه تنها زمينه را براي فعاليت بهايي‌ها و نصراني‌ها فراهم كرده بود، بلكه بابي‌ها هم از اين فرصت استفاده كردند و در گسترش و تبليغ آرا و انديشه‌هاي خود سعي مي‌كردند. واعظ مسجد ارك نيز از اين موضوع غافل نبود و در يكي از روزهاي سال 1350 در مجلس ختم پدر آيت‌الله مرتضي مطهري به‌شدت از بابي‌ها انتقاد و از نفوذ انديشه‌هاي بابي در دانشگاه‌ها اظهار تأسف كرد و گفت بايد تمام دانشگاه‌ها از نظر مذهبي كنترل شوند. او در همين مجلس از يكي از اساتيد دانشگاه به‌شدت انتقاد كرد و گفت موقع تدريس از علي‌محمد باب حمايت و از كتابي مقاله‌اي تهيه كرده كه باب مرد الهي و فرستاده خدا بوده است.(14)
3- اجراي قانون و مبارزه با بي‌عدالتي
يكي ديگر از موضوعات اصلي كه حجت‌الاسلام فلسفي در سال‌هاي فعاليت خويش در مسجد ارك به آن مي‌پرداخت، بي‌قانوني، بي‌عدالتي و گسترش ظلم و ستم بود. او به اين نكته تأكيد داشت كه اگر چه ظالمان از تمام اهرم‌هاي قدرت استفاده مي‌كنند و سعي در پيشبرد منافع خود دارند، ولي سرانجام پيروزي نهايي از آن مظلومان است. علاوه بر اين وي بر اين اصل قرآني تكيه داشت و مي‌گفت:«خداوند در قرآن مي‌فرمايد، من و رسولان هميشه غالبيم و اين موضوعي است كه خداوند در قرآن ادعا مي‌فرمايد. چنانچه تاريخ انبيا، احاديث و اخبار نشان مي‌دهد، مردان خداوند غالب بر باطل بوده‌اند، چنانچه مردان باطل نيست و نابود مي‌شوند و تاريخ درباره غلبه حق بر باطل هميشه قضاوت مي‌كند.»(15)
حجت‌الاسلام فلسفي از رشد بي‌عدالتي و گسترش سرسام‌آور ظلم و فساد نيز غافل نبود و ندا مي‌داد نمي‌توان صدا را در سينه خفه كرد. وقتي انسان مي‌تواند صدا را در سينه خفه كند كه حداقل براي مردم كار مثبتي انجام داده باشد، ولي كار مثبتي انجام نشده و روز به روز به گرفتاري‌هاي مردم افزوده مي‌شود. چنين مملكتي نمي‌تواند پايدار باشد، چون در آن عدالت اجتماعي وجود ندارد. وي در ادامه هيئت حاكمه را خطاب قرار مي‌دهد و مي‌گويد:«آقايان! مملكت با كفر و ظلم پايدار نمي‌ماند.»(18)
شايد بتوان گفت كه رونق مسجد ارك در دوران پس از 28 مرداد، به خطابه‌هاي پرشور و پرمخاطب مرحوم فلسفي برمي‌گردد كه درآن مقطع از معدود تريبون‌هايي به شمار مي‌رفت كه به بيان خواسته‌هاي مردم ايران مي‌پرداخت.
پي‌نوشت‌ها در دفتر نشريه موجود است.
