با وجود اینکه دریای خزر در شمال کشوریکی ازارزشمندترین زیستگاههای آبزیان خصوصا فوک خزری است، اما این روزها این بزرگترین دریاچه جهان حال روز خوبی ندارد ومی رود تا تن رنجورش از آلودگی برای همیشه مسموم وحای در آستانه مرگ قراربگیرد. درحال حاضر ورود انواع فاضلاب و پساب خانگی و صنعتی، آلودگی دامداری و مرغداریها، وارد شدن شیرآبههای دپوی زباله و ... از طریق رود ولگا و سه استان ساحلی گلستان، مازندران وگیلان موجب شده این دریاچه بالاترین میزان آلودگی در طول عمر بابرکتش را تجربه کند موضوعی که باعث شد تا عضو هیئت علمی دانشگاه نوشیروانی بابل با هشداری خواندم وضعیت این دریاچه اعلام کند: «ورود انواع آلودگیها به برخی شناگاههای خزرموجب شده تا این مناطق تبدیل به محیطی سمی وآلوده شود که در دراز مدت میتواند برای حیات انسانها وجانداران آن مرگ آفرین باشد.»
با وجود اهمیت دریای خزر برای ایران وکشورهای هم مرز با آن از لحاظ ذخایر آبزیان که ماهیان خاوباری مهمترین این گونهها به شمار میروند، اما درحال حاضر ورود انواع فاضلاب و پساب خانگی و صنعتی، آلودگی دامداری و مرغداریها، وارد شدن شیرآبههای دپوی زباله و ... از طریق رود ولگا و سه استان ساحلی گلستان، مازندران وگیلان
سبب شده تا روز به روز بر حجم آلودگی آن افزوده شده وعملا زنگ خطر حیات آبزیان آن به صدا درآید. این مهم درحالی است که، اهمیت یافتن نفت و گاز طی سالهای اخیر دردریای خزر سبب شده است که مشکلات عمده این دریا، یعنی آلودگی، کاهش خاویار و انقراض نسل برخی از ماهیان، مورد بحث جدی کشورهای حوزه دریای خزر قرار نگیرد.
این درحالی است که مقامات جمهوری اسلامی ایران اعلام کردهاند که برخی از گونههای نادر جانوران دریای خزر از جمله ماهیان خاویاری شیب، سوف ماهی، ماهی آزاد، فک خزری در حال انقراض است. خاویار که به آن مروارید سیاه نیز میگویند هم اکنون به کمترین میزان تولید خود رسیده و گفته میشود که هر سال ۲۰ تا ۳۰ درصد از حجم ذخایر ماهیان خاویاری دریای خزر کاسته میشود.
آلودگیهای در خزر بیداد میکند
با وجود هشدارهایی که بسیاری از کارشناسان محیط زیست در خصوص رشد روز افزون آلودگیها موجود در دریای خزر میدهند، اما بررسیها نشان میدهد تا کنون اقدام جدی در جهت کاهش یا برطرف کردن آن انجام نگرفته است. عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل با اشاره به اینکه دریای خزر بزرگترین دریاچه محصور در خشکی است، میگوید: «دریای خزر با مساحتی حدود ۱.۵ برابر خلیج فارس و با عمق حداکثر ۱۰۲۵ متر که ۵ برابر دریای خلیج فارس است، نقش مهمی در اکولوژی آب و هوا و بسیاری از مشخصات مناطق پیرامون خود دارد.»
عزیر عابسی، با بیان اینکه دریای خزر باقیمانده اقیانوس کم عمقی است که شکلگیری آن حدود ۴۰ میلیون سال پیش آغاز شد، تصریح میکند: «پهنههایی بر اثر رانش قارهای از زیر آب بیرون آمد و پهنای کوچکی از اقیانوسهای کم عمق شکل گرفت و در نهایت این اقیانوسهای کم عمق آب شأن را به چند چاله بزرگ منتشر کردند که ارومیه، آرال و دریای خزر همان چالههای باقی مانده است.» این فوق دکتری مهندسی عمران – هیدرولیک محیط زیست با اشاره به اینکه دریای خزر بین ۵ کشور ترکمنستان، قزاقستان، آذربایجان، روسیه و ایران مماس شده است، خاطرنشان میکند: «بزرگترین پهنه حوضه آبریز از شمال و به طور خاص رودخانه ولگا که بزرگترین رودخانه اروپا است وارد دریای خزر میشود.»
وی با اشاره به اینکه حدود ۸۵ درصد از آبی که وارد دریای خزر میشود از این حوضه آبریز است، اظهار میدارد: «این رودخانه حوضه آبریز شهرهای زیادی است که نهایتاً تمامی آلودگیهایشان به آنجا ختم میشود و با توجه به اینکه ۸۵ درصد آب دریای خزر را تأمین میکند سهم بزرگی از آلودگی را شامل میشود.»
آلودگی دریای خزر و نقش زبالهها
آمارهای موجود نشان میدهد هم اکنون، ورود انواع فاضلاب و پساب خانگی و صنعتی، آلودگی دامداری و مرغداریها، وارد شدن شیرآبههای دپوی زباله و ... از طریق رود ولگا و سه استان ساحلی گلستان، مازندران وگیلان موجب شده این دریاچه بالاترین میزان آلودگی در طول عمر بابرکتش را تجربه کند. عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل با بیان اینکه رودخانههای دیگر حدود ۱۵ درصد آلودگی را برای دریای خزر به همراه خود دارند، میگوید: «آلودگی گاوداری، مرغداری و اراضی کشاورزی از رودخانههایی که از بالادست سرازیر میشوند و در مسیر دریای خزر قرار دارند وارد آن میشوند.»
عابسی میافزاید: «دامداریها بر اساس مستندات موجود، خروجیهای سیستم فاضلاب جامد و مایع را در کنار رودخانه میریزند که باعث کدر و کثیف شدن آب میشود.» وی، فاضلابهای شهرک صنعتی را یکی از منابع بزرگ و مهم آلودگی رودخانهها دانسته وتصریح میکند: «شهرک صنعتی امام زاده عبدالله یا بابلکنار یکی از نمونههایی است که فاضلاب آن پس از تصفیه در تصفیهخانه، وارد دریای خزر میشود، هر چند این فاضلاب باید در مکانی تخلیه شود، اما نکته اینجاست زمانی باید این اتفاق صورت بگیرد که کار تصفیه به درستی انجام شده باشد.» وی، ورود مستقیم زباله به رودخانه و دریا را یکی دیگر از منابع آلوده کننده دریای خزر برشمرد ه. ومی افزاید: «در زمانی که باران میبارد، شیرابههای محل دپوی موقت زباله محمود آباد که پشت ورزشگاه جهان پهلوان توکلی است، مستقیم وارد دریا میشود.»
تخلیه ۳۵ ساله زبالهها در فاصله ۲۰۰ تا ۳۰۰ متری دریای خزر در بابلسر
یکی از مشکلاتی که شهرهای مناطق مرزی دریاچه خزر از آن رنج میبرند بحث دفن بهداشتی زباله هاست موضوعی که موجب شده تا دفن ... اصولی این مواد سمی به تدریج به جنگلها ومنابع آبی خصوصا دریاچه خزر نفوذ پیداکند. عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل تایید این مهم وبا اشاره به اینکه زباله گردهایی که اقدام به جدا کردن زبالهها میکنند نیز به پراکندگی زبالهها و آسیب محیطزیست دامن میزنند، بیان میکند: «تخلیه ۳۵ ساله زبالهها در فاصله ۲۰۰ تا ۳۰۰ متری دریای خزر در بابلسر یکی دیگر از مصداقهای آلودگی است.»
این استاد دانشگاه شیرابه زبالههایی که در چند صد متری دریا قرار دارند پس از بارش باران، مستقیماً توسط آبهای زیرزمینی به سرعت وارد دریای خزر میشود، میافزاید: «شیرابه محل دپوی زباله در آمل که به عمارت معروف است، به طور مستقیم وارد هراز و در نهایت دریای خزر میشود.» وی با اشاره به اینکه کشورهای دیگر، چون آذربایجان پررنگترین نقش را در آلودگی دریای خزر دارد، تصریح میکند: «صنایع نفتی که در گذشته در اختیار شوروی قرار داشت و در حال حاضر نیز رها شده است، در ورود آلودگی به دریای خزر نقش پررنگی دارد.»
میکروبی بودن شناگاههای مازندران
هرساله با گرم شدن هوا سواحل دربای خزر پذیرای مردم بومی منطقه ومسافرابنی است که برای از تن آوردن خستگی وتن سپردن به خنکای دربای خزر به این سواحل سفر میکنند. این درحالی است که آلوده بودن آب دریا موجب بیمارشدن آنها وحتی گرفتار شدن به انواع بیماریهای پوستی میشود. عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل با تایید این مهم و با بیان اینکه بیشتر شناگاههای مازندران آلودگی میکروبی دارد و هیچ فردی نباید در آن شنا کند، دراین خصوص میگوید: «اثبات شده میکروبی در بسیاری از شناگاههای مازندران به ویژه منطقه شنا ممنوع که تمامی فاضلابهای منتهی به دریا در آن قسمت قرار دارد باید جدی گرفته شود چرا که انگار افراد در فاضلابها شنا میکنند و این امر در آینده ایجاد کننده مشکلات پوستی است.»
وی با اشاره به اینکه آلودگی صنعتی نوع جدیتری از آلودگیهای رایج در دریای خزر است، اظهار میکند: «شهرکهای صنعتی کشورمان و صنایع نفتی آذربایجان موجب ورود جیوه سرب به دریای خزر شده است، بدین ترتیب رژیم غذایی ماهیان نیز در این دریا تغییر کرده و باید گفت: ماهیان دریای خزر نیز آلودهاند.»
غلظت ۵ برابری فلزات سنگین دریای خزر
برخی از آلایندهها به دلیل وجود عناصر و فلزات سنگین، آثار تثبیت شده در سطح اکوسیستم دریای خزر بر جای میگذارند که برای کاهش ورود این مواد به محیطهای آبی به ویژه دریای خزر چاره اندیشی اصولی مسئولان ضروری است. عناصر و فلزات سنگینی نظیر آهن، سرب، روی، مس، جیوه و... به دلیل بسته بودن محیط دریای خزر در این محیط انباشته شده و به علت پایداری آنها خسارات فراوانی به این ذخیره گاه وارد میشود. فلزات سنگین قابلیت پالایش در اکوسیستمهای آبی را نداشته و گونههای ساکن در این زیستگاه را یکی پس از دیگری نابود میکنند. علاوه بر این عناصر سنگین با ایجاد آلودگی حجم زیادی از آب سطحی، در عمق دریا رسوب میکنند.
با این وجود فلزات سنگینی که در یک مقیاس وسیع از منابع طبیعی و انسان ساخت وارد محیط زیست میشوند بسیار فراتر از میزانی است که به وسیله فرآیندهای طبیعی برداشت میشوند؛ بنابراین تجمع فلزات سنگین در محیط زیست قابل ملاحظه بوده و سیستمهای آبی به طور طبیعی دریافت کننده نهایی این فلزات هستند. تجمع فلزات سنگین در آب، هوا و خاک یک مشکل زیست محیطی بسیار مهم است که باید مسئولان برای کاهش این معضل بیشتر تلاش کنند.
بدین ترتیب آلایندههایی که در آب یافت میشوند ناشی از پسابهای خانگی، تخلیه محصولات شیمیایی، سموم، حشره کشها، علف کشها، تخلیه مواد صنعتی، پسابهای رادیواکتیو، هیدروکربنهای نفتی و رنگی است. آلایندهها به دو نوع آلایندههای قابل تجزیه و غیرقابل تجزیه تقسیم میشوند، آلایندههای غیر قابل تجزیه نظیر ترکیبات و نمکهای فلزات سنگین، ترکیبات شیمیایی فنولی با زنجیره بلند، آفت کشها مثل DDT هستند که در محیط تجمع مییابند و بر زنجیره غذایی و بیولوژیکی موجودات درآب اثر میگذارند.
فلزات سنگین ابتدا توسط فیتوپلانکتونها، باکتریها، قارچها و ارگانیسمهای کوچک دیگر جذب میشوند سپس به ترتیب توسط موجودات بزرگتر خورده و عاقبت وارد بدن انسان میشوند. فلزات سنگین زمانیکه به وسیله انسان مصرف میشوند، اغلب اثرات زیان آوری دارند، مواد سمی تجمع یافته به طور پیوسته غلظت شان زیاد میشود و ممکن است بیشترین فراوانی را در یک بافت ویژه داشته باشند. البته آلودگی به فلزات سنگین تنها از طریق مصرف فرآوردههای دریایی سلامت انسان را تهدید نمیکند بلکه قرار گرفتن در معرض فلزات سنگین شامل آرسنیک، سرب و جیوه حتی از طریق ظروف لعابی، مواد غذایی، آفت کش و علف کشهای باغچه سلامت افراد خانواده را تحت تاثیر قرار میدهد.
فلزات سنگین از جمله آلایندههای زیست محیطی بوده که مواجهه انسان با بعضی از آنان از طریق آب و مواد غذایی میتواند مسمومیتهای مزمن و بعضاً حاد و خطرناکی ایجاد کنند. براساس اندازه گیری علمی، میانگین غلظت فلزات سنگینی همچون سرب، روی، مس، کادمیم و آهن در رسوبات سطحی و آبهای ساحلی دریای خزر درحوزه استان گیلان به ترتیب ۱۴/۵۹، ۷۴/۵، ۳۴/۷۷، ۱۱/۹۸ و ۴/۸۶ میکرو گرم بر گرم وزن خشک و در آب به ترتیب ۰/۰۵۹، ۰/۲۳۲، ۰/۴۵۱، ۰/۰۰۹، ۰/۱۴۱ میلیگرم بر لیتر ثبت شده است. غلظت ۲۳ فلز سنگین به طور نمونه در سواحل ایرانی دریای خزر اندازه گیری شده است که بر این اساس رودخانه ساحلی ایران از نظر غلظت بسیاری از فلزات سنگین دارای آلودگی بالایی بوده که اکثر آنها منشاء زمینشناسی دارند.
البته در دهانه رودخانه سفیدرود بالا بودن غلظت فلزات سنگین به دلیل وجود صنایع مختلف در حوزه آبریز این رودخانه است. جمعی از کارشناسان و صاحبنظران دراین باره معتقدند به دلیل نبود سیستم نظارتی دقیق هم اکنون ۹۵ درصد پساب کارخانجات و صنایع و ۱۰۰ درصد فاضلابهای شهری وارد رودخانهها و دریا میشود. آنان براین باورند: در حال حاضر ۹۵ درصد فاضلاب و پساب صنایع و کارخانجات بدون هیچگونه تصفیه و همچنین بسیاری از آلایندهها با منشا خشکی مانند پسابهای کشاورزی به طور ۱۰۰ درصد وارد آب رودخانهها و دریا میشوند. عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل با اشاره به نتیجه مقالههای افرادی که در مرکز اکولوژی دریای خزر مشغول تحقیق هستند، وبا بیان اینکه بر اساس مستندات، غلظت فلزات سنگین و آلودگیهای خاص دریای خزر ۵ برابر عسلویه است، خاطرنشان میکند: «بافتهای عمده ماهیان دریای خزر به جیوه و نیکل آلوده است، اما به طور خاص ماهی کفال که از لجن کف دریا تغذیه میکند نیز آلودگی اثبات شدهای دارد و نباید آن را مصرف کرد.»