وضعيت علم و فناوري و زيرساخت‌ها پيش از انقلاب اسلامي
هر چند اواخر دوره پهلوي اقداماتي در جهت توسعه صنعتي و رفاهي مردم صورت گرفت، اما بايد توجه کرد كه اكثر اين موارد از توسعه تنها به واسطه فروش نفت خام و با استفاده صرف از عامل خارجي صورت گرفته است، به اين معنا كه علوم مهندسي و صنعتي بومي در اجراي اين پروژه‌ها يا وجود نداشت يا به كار گرفته نشد. به طور مثال سد سفيدرود توسط فرانسوي‌ها، سد كرج توسط امريكايي‌ها، سد دز در دزفول توسط ايتاليايي‌ها و راه‌آهن توسط شركت‌هايي از آلمان، امريكا و دانمارك ساخته شده است، بنابراين دولت شاه فارغ از اعطاي پول بادآورده نفت نقشي در توسعه صنعتي ايران نداشته است. همچنين اين پيشرفت صنعتي نسبت به آنچه بايد انجام مي‌شد، بسيار اندك است و اين ميزان با آنچه در دوران جمهوري اسلامي به نسبت رخ داده است، اساساً قابل مقايسه نيست.
تمامی متخصصان رديف اول اين طرح‌ها، كارشناسان خارجي بودند، حتي يك آموزشكده و تـربيت نـيروي انساني متخصص براي گرداندن اين صنايع در نظر گرفته نشد. كارورزان اوليه را نيز براي تعليم به خارج از كشور مي‌فرستادند و علاوه بر گرفتن هزينه‌هاي اين تعليم، تلاش مي‌كردند كمترين زمينه‌هاي آموزش در كـشور را از بـين ببرند. جالب‌تر از همه اينكه كالاهاي توليدي اين كارخانه‌ها با ابعاد مختلف، قابل مصرف در هيچ يك از صنايع ايران نبودند و بايد اين قطعات به خارج فرستاده مي‌شد تا از اين طريق سـودهاي كـلاني نصيب سهامداران خارجي اين شركت‌ها شود و از آن طرف سهم ناچيز ايران نيز صرف واردات قطعات مورد نياز صنايع مونتاژ در داخل مي‌شد. منابع معدني ايران مثل سنگ‌آهن و غيره با نـيروي كـار ارزان و خـدمات رايگان دولتي از جيب مردم ايـران بـدون تأثير در تربيت نيروي انساني و توسعه انساني و نيروي كار كارآمد به خارج منتقل مي‌شد. تسلط اين شركت‌ها بر مهم‌ترين بخش‌هاي اقتصادي كشور بـاعث شد هيچ پيوندي بين صنايع داخلي و منابع معدني ايـران بـه وجود نيايد(1).
از سوي ديگر اما پيشرفت‌هاي جمهوري اسلامي در عرصه علم و فناوري و زيرساخت‌هاي حياتي، اقتصادي و عمراني بي‌سابقه است. در ذيل به برخي از اين موارد اشاره مي‌شود.
شركت‌هاي دانش‌بنيان
برخلاف رژيم پهلوي كه توليد علم عمومي را در برنامه خود قرار نمي‌داد، جمهوري اسلامي موفق شده است حجم عقب‌ماندگي‌ها در اين حوزه را به ميزان قابل توجهي كاهش دهد. بر اين اساس شركت‌هاي دانش‌بنيان كه تا پيش از اين وجود خارجي نداشتند، به منظور افزايش علم ثروت‌زا، توسعه اقتصادي و صنعتي بر پايه دانش و تحقق اختراعات و گسترش دانش‌هاي اكتشافي و كاربردي ايجاد شدند. تعداد اين شركت‌ها در حال حاضر بيش از 4هزارو200 شركت در سطح كشور است(2) كه نماد ارتباط صنعت و دانشگاه محسوب مي‌شوند.
پروژه‌هاي زيرساختي و ضروري براي كشور
به موازات رشد چشمگير كشور و افزايش بيش از دو برابري جمعيت نياز به تأمين و تجديد زيرساخت‌هاي كشور سبب شد، بخش مهمي از هزينه‌هاي كشور در اين بخش صورت بگيرد، از اين رو مي‌توان به پيشرفت‌هاي ذيل اشاره کرد:
- دستيابي به دانش و فن ساخت هواپيماهاي مسافربري كوچك و ساخت تعدادي از آنها در كشور.
- ساخت كشتي و توليد انواع قايق براي اولين‌بار در تاريخ كشور رخ داده است.
- برابر شدن ظرفيت بنادر كشور: ارتقای ظرفيت بنادر از ۱۰ميليون تن به بيش از ۲۰۰ميليون تن در سال ۱۳۹۴
- پيشرفت بي‌نظير در توليد داخلي تجهيزات گازي و پالايشگاهي (توليد كردن ۹۵درصد تجهيزات مورد نياز گازرساني و ۸۰درصد اقلام پالايشگاهي در داخل كشور.)
- برابر شدن سدهاي مخزني كشور بعد از انقلاب، تعداد سدهاي مخزني كشور از ۱۳سد به حدود ۴۰۰سد بزرگ در سال۱۳۹۵ رسيده است.
- دستيابي به دانش و فن ساخت سد بعد از انقلاب‌اسلامي و ساخت و توسعه سد با دانش و توان شركت‌ها و مهندسان داخلي براي نخستين بار.
- دستيابي به فناوري ساخت سكوهاي نفتي عظيم در كشور و خودكفايي در اين زمينه با بومي شدن صنعت آن و بي‌نيازي به كشورهاي خارجي.
- دستيابي كشور به فناوري ساخت پالايشگاه‌هاي مدرن متناسب با استانداردهاي جهاني همچون پالايشگاه ستاره خليج‌فارس و اقدام به ساخت پالايشگاه در كشورهاي خارجي.
- خودكفايي بي‌نظير كشور در توليد بنزين با فراتر رفتن ميزان توليد آن از مصرف آن در كشور (متوسط مصرف روزانه در كشور ۸۴ميليون ليتر، متوسط توليد بنزين در پالايشگاه‌هاي كشور ۹۰ميليون ليتر است.)
- ساخت و راه‌اندازي نزديك هزار شهرك صنعتي در سراسر كشور.
- برابر شدن تعداد واحدهاي توليد صنعتي طي سال‌هاي بعد از انقلاب و افزايش آنها از ۸۵۷ واحد به 84 هزار و 287 واحد در كشور.
- برابر شدن تعداد مشتركان تلفن ثابت، از ۸۵۰هزار اشتراك در قبل از انقلاب به حدود ۳۰ميليون اشتراك.
- ايجاد دسترسي به ارتباط تلفني براي حدود ۹۰درصد روستاهاي كشور (84 هزار و ۲۸۶ روستا داراي ارتباط و ۴۸هزار و ۳۳ روستا داراي تلفن خانگي).
- دسترسي تمام مردم كشور به تلفن همراه و افزايش ضريب نفوذ آن به ۱۰۴درصد در كشور (۱۵۶ميليون و ۱۱هزار و ۲۸۳ شماره همراه فروخته شده، ۸۳ميليون و ۲۲۴هزار و ۱۳۴ خط فعال).
- افزايش ۳۱برابري تعداد شبكه‌هاي تلويزيوني كشور و رسيدن آن از دو شبكه سياه و سفيد چند ساعته در سال۱۳۵۷ به ۶۲شبكه ۲۴ساعته در سال۱۳۹۵ و ايفاي نقش بي‌بديل در ارتقای فرهنگ عمومي جامعه به عنوان يك دانشگاه فراگير.
- اتصال كشور به شبكه اينترنت در سال‌هاي بعد از انقلاب و ايجاد زيرساخت‌هاي عظيم آن در كشور.
- گسترش اينترنت همپاي جهان و رساندن آن تا سطح روستاها به عنوان بستري براي ارائه خدمات دولت الكترونيك.
- دسترسي ۱۰۰درصدي جمعيت شهري و روستايي كشور به مراقبت‌هاي اوليه بهداشتي در نتيجه افزايش اميد به زندگي به ميزان ۲۲سال در كشور.
- ايجاد زيرساخت‌هاي پوشش ۱۰۰درصدي واكسيناسيون در كشور و ريشه‌كني بي‌نظير بيماري‌هاي همه‌گير در كشور.
- توسعه روزافزون بيمارستان‌ها در كشور، به طوري كه تعداد شهرهاي داراي بيمارستان از ۳۷درصد در سال ۵۷ هم اكنون به بيش از ۹۷درصد رسيده است (احداث سالانه ۱۴ بيمارستان در كشور).
- توسعه زيرساخت‌هاي صنعت داروسازي در كشور و در نتيجه توليد ۹۵درصد داروي مورد نياز كشور در داخل كشور.
- راه‌اندازي بيمارستان‌هاي هسته‌اي در كشور براي اولين‌بار در كشور بعد از انقلاب اسلامي.
- دستيابي به پزشكي هسته‌اي و توليد و صادرات انواع راديوداروها در كشور.
- افزايش حدود سه برابري مساجد كشور از ۲۵هزار در قبل از انقلاب به ۷۲هزار در سال۱۳۹۳ و در نتيجه افزايش دسترسي به مساجد توسط مردم.
- ايجاد نمازخانه در تمامي مراكز و محيط‌هاي عمومي و خدماتي بعد از انقلاب.
- احداث ده‌ها مسجد و نمازخانه بين راهي (در جاده‌هاي اصلي كشور).
- هشت برابر شدن تعداد كتابخانه‌هاي عمومي كشور نسبت به سال‌هاي قبل از انقلاب (افزايش از ۴۰۰كتابخانه به 3هزارو۲۷۸ كتابخانه).
- قرارگيري ايران جزو ۱۰ كشور اول دنيا در انتشار كتاب در سايه توسعه زيرساخت‌هاي قانوني و نهادي موجود.
- افزايش بي‌سابقه تعداد دانشگاه‌هاي كشور از ۲۲۳ دانشگاه در سال ۱۳۵۵ به 2هزارو۶۴۰ دانشگاه در سال ۱۳۹۵ (بيش از 11برابر)، به طوري كه هر كسي كه در ايران تمايل داشته باشد مي‌تواند به مدارج آموزش عالي دست پيدا كند.
- افزايش دانش‌آموزان وارد شده به مقاطع عالي تحصيلي از ۱۸درصد در سال۱۳۵۰ به ۷۰درصد در سال ۱۳۹۶.
- اهتمام ويژه جمهوري اسلامي در جهت فراهم كردن امكان تحصيل در استان‌هاي محروم، به طوري كه تعداد مدارس استان‌هاي محروم بعد از انقلاب‌اسلامي پنج برابر شده است.
- افزايش تعداد مدارس كشور از ۴۸هزار مدرسه به ۱۰۸هزار مدرسه (به طور ميانگين چهار مدرسه در روز و سه هنرستان در هر هفته).
- افزايش بي‌سابقه مدرسه و امكانات آموزشي در سطح كشور به گونه‌اي كه در سايه آن، درصد باسوادي در كشور نزديك ۱۰۰درصد شده است.
- تهيه طرح‌هاي توسعه شهري (طرح جامع، تفصيلي و هادي) براي تمامي شهرهاي كشور (هزارو148شهر) توسط مهندسان و متخصصان معماري و شهرسازي داخلي، اين در حالي است كه معدود طرح‌هاي جامع شهري قبل از انقلاب توسط مهندسان مشاور فرانسوي، آلماني و امريكايي تهيه شده است.
- ساخت انواع سلاح‌هاي سبك و نيمه‌سنگين مورد نياز در نيروهاي مسلح.
- تأمين امنيت پايدار در كشور با ايجاد 3هزار پاسگاه و كلانتري در كشور.
- دستيابي به دانش و فن ساخت هواپيماهاي نظامي از جمله آذرخش، صاعقه و قاهر ۳۱۳.
- ساخت انواع هواپيماهاي نظامي با سرنشين و بدون سرنشين و انواع بالگردها.
- تربيت ۴۰۰هزار نفر مهندس ساختمان در كشور و بي‌نيازي از خدمات مهندسان خارجي(3).
رشد و پيشرفت علمي
برخلاف روند دوره پهلوي، جمهوري اسلامي مهد دانش و علم است و سرعت رشد علمي كشور در جهان بسيار بي‌سابقه بوده است. پايگاه خبري
(NEWSCIENTIST) در گزارشي در سال 2011، ايران را سريع‌ترين كشور در انتشار علم در دنيا معرفي مي‌كند كه صرفاً توليدات علمي‌اش در بازه زماني 1996 تا 2008، 18برابر شده است(4). آمارهاي معتبر ديگر در اين زمينه حكايت از آن دارد كه ايران در سال‌هاي اخير در منطقه و حتي ميان كشورهاي اسلامي رتبه اول رشد علمي را داراست(5).
بر اين اساس ايران در سال 2016 در شاخص شتاب علمي (توليد مقالات علمي) رتبه اول را كسب كرد، در حالي كه اين رتبه در سال 2013، 25 بوده است. علاوه بر آن كشورمان با سه‌برابر شدن درصد توليد مقالات علمي در سطح يك‌درصد برتر دنيا قرار گرفت، ضمن آنكه تعداد دانشمندان ايراني برتر در سطح بين‌المللي در سال2013 رشد حدود 40درصدي داشته است. بر اساس آمارهاي اعلام شده از سوي پايگاه ISI، ايران 74/1درصد در توليد علم جهاني سهيم بوده است، در حالي كه اين ميزان در سال 2013 به ميزان 37/1درصد گزارش شده است.
از سوي ديگر در سمت و سوي پيشرفت‌هاي علمي كشور، تعداد دانشجويان دانشگاه‌ها و مراكز آموزش عالي نيز رشد خارق‌العاده‌اي داشته و از 250هزار نفر در سال 1367 به بيش از 4ميليون و 700هزار نفر در سال 1396 رسيده است(6).
* پيشرفت در علم نانو
قرار گرفتن ايران در رتبه چهارم توليد مقالات علمي در حوزه نانو به خوبي بيانگر اين موضوع بوده كه روند رو به رشد ايران در حوزه اين علوم به قدري تسريع شده كه در آينده ايران، امريكا و چين به عنوان قدرت‌هاي علمي در حوزه نانوفناوري خواهند بود. كشور ايران حدود 7/5درصد از علم نانوي جهان را در اختيار خود دارد كه سرمايه‌گذاري‌هاي صورت‌پذيرفته در حوزه دانشگاه‌هاي كشور و همچنين ورود اين علم در مدارس كشور در تسريع آموزش نانو بسيار مؤثر بوده است(7).
جايگاه بين‌المللي ايران در سلول‌هاي بنيادي
ايران سومين كشور در زمينه استخراج سلول‌هاي بنيادي از پالپ (مغز) دندان‌هاي شيري است و اين كار تنها در كشورهايي چون امريكا و ژاپن در حال انجام است. همچنين به گفته رئيس پژوهشكده خون و سرطان، ايران جزو يك‌درصد كشورهاي دنياست كه به توانمندي پيوند سلول‌هاي بنيادي خون‌ساز دست‌يافته است.
طبق آمار جهاني اسكوپوس در سال ۲۰۱۵، ايران رتبه ۱۵ را در زمينه توليد علم سلول‌هاي بنيادي در دنيا به خود اختصاص داده است. ايران در سال ۲۰۱۲ رتبه ۲۳، در سال ۲۰۱۳ رتبه ۲۲، در سال ۲۰۱۴ رتبه ۱۷ و سال ۲۰۱۵ رتبه 15را در اين زمينه كسب كرده است.
در حال حاضر تركيه، عربستان، فلسطين اشغالي، روسيه و برخي كشورهاي اروپايي مانند سوئد و اتريش بعد از ايران از نظر توليد علمي در اين حوزه قرار دارند. همچنين تنها چهار كشور آسيايي ژاپن، كره‌جنوبي، چين و هند از ايران جلوتر هستند(8).
پيشرفت‌ها در هوافضا
ايران تا پايان سال ۲۰۱۳، رتبه دوم خاورميانه را از نظر تعداد مقالات قابل استناد به خود اختصاص داده است. در اين رده‌بندي ايران با داشتن هزارو۳۴۹ مقاله قابل استناد در حوزه هوافضا، رتبه دوم خاورميانه را بعد از رژيم اشغالگر قدس و رتبه ۲۱جهان را از آن خود كرده و كشور تركيه در رده بعد از ايران قرار دارد.
در اين رده‌بندي از نظر ميزان تأثيرگذاري مقالات مرتبط با هوافضا نيز كشورمان در ميان چهار كشور برتر خاورميانه قرار دارد كه داراي ۳۰مقاله در حوزه هوافضاست كه به هر يك از آنها حداقل ۳۰بار ارجاع شده است، ايران از نظر تعداد مقالات چاپ شده نيز در فاصله سال‌هاي ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۳ در صدر كشورهاي منطقه قرار دارد و رتبه جهاني‌اش از ۴۳ در سال۱۹۹۶ به ۱۱ در سال۲۰۱۳ ارتقا يافته است(9).
بنابراين برخلاف مسيري كه كشور در دوره پهلوي در راستاي وابستگي هر چه بيشتر در علم و تكنولوژي طي مي‌کرد، امروز انقلاب اسلامي موفق شده است نيازهاي علمي و صنعتي خود را بومي‌سازي و تأمين کند و در بسياري از شاخص‌هاي علمي جهان رشدي چندبرابري داشته باشد، از اين رو موتور پيشران كشور در عرصه علم و فناوري، صنعت و تكنولوژي به نحو مطلوبي به حركت درآمده است.
منابع:
1. سليمان دارابي، حجت، جمهوري اسلامي و دگرگوني در توسعه انساني ايران افزايش اميد به زندگي، مجله 15خرداد، تابستان 1384- شماره 4 (از صفحه 204 تا 259)
2. http://pub. daneshbonyan. ir
http://nasimonline. ir/print/2307092 3.
4. https://www. newscientist. com/article/dn20291 iran is top of the world in science growth/
5. https://www. isna. ir/news/96011906889/حفظ رتبه علمي اول ايران طي چهار سال اخير- 6. همان
7. http://rahbordemoaser. ir/fa/news/1110/ بررسي چگونگي پيشرفت شگفت‌انگيز جمهوري اسلامي در علم نانو نمودار
8. http://moqavemati. net/48472/ايران سومين كشور پيشرفته در سلول‌های
9. http://rc. majlis. ir/fa/report/show/918620
